- პაატა, 2023 წელს გკითხეს, რომელია თქვენი მეთერთმეტე მცნებაო. გახსოვთ, რა უპასუხეთ? 

- არა, არ მახსოვს.

- თქვენ უპასუხეთ: „არ დაარღვიო კარგი კონსტიტუცია!“  

- (იცინის)

- პოეტი და მწერალი ზოგჯერ წინასწარმეტყველიც არის. დღეს იმ კონტექსტში კონსტიტუციის ხსენება ლოგიკური გეჩვენებათ, თუ მაშინდელ პასუხს ზუსტად ვერ ახსნით?  

- ძალიან ლოგიკურია. მგონი, ეს აშკარაა.

- რატომ? 

- იმიტომ, რომ კონსტიტუცია სახელმწიფოს - ანუ ჩვენი თანაცხოვრების - საფუძველია. მე მგონია, რომ თუკი ადამიანს კრიზისი აქვს, ეს ყოველთვის თანაცხოვრების კრიზისია. ხშირად ვახსენებ კომუნიკაციას და, სინამდვილეში, კომუნიკაციაც ეს არის - სოციუმთან თანხმობის მიღწევა. არსებობს ფუნდამენტური ღირებულებები, რომლებზეც ყველას შეგვიძლია, შევთანხმდეთ. ცხადია, იქნებიან ადამიანები, რომლებსაც სამყაროსთან არავითარი თანხმობა არ სურთ, მაგრამ მათზე არ ვამახვილებ ყურადღებას. იმ ადამიანებზე ვლაპარაკობ, ვისაც სოციუმში უნდა ცხოვრება, ვისაც უყვარს მეორე ადამიანი, როგორც მოვლენა. 

- ამ ადამიანების არსებობა მიგაჩნიათ იმის გარანტად, რომ ღირებულებებზე შეთანხმება შესაძლებელია?

- კონსტიტუციაში ხომ სწორედ ის წერია, რაზეც ყველა ვთანხმდებით?! ჩვენ, შეიძლება, ბევრი რამ განგვასხვავებდეს და ბევრ რამეზე ვდავობდეთ, მაგრამ კონსტიტუციური კონსენსუსი ხომ გვაქვს?! ბოლო დღეებში სულ ვიმეორებ, რომ დაუწერელი კანონები არსებობს. ყველას გვაქვს საერთო საყრდენი, ერთი ფესვი, საიდანაც ვიზრდებით. სამართლიანობის განცდა უნივერსალური ფენომენია, ადამიანის მიერ არ არის კონსტრუირებული. მგონია, რომ სოციუმში ცხოვრება რეგულირებას ითხოვს, რადგან სოციალური და კულტურული ცხოველები ვართ. კულტურული ცხოველი ხომ იმას ნიშნავს, რომ კულტივირებულია, რაღაც წესრიგშია აღმოცენებული და იმ წესრიგის შვილია?! დიახ, კონსტიტუცია გვჭირდება, რომ გვქონდეს თანხმობა და მისი წესებით ვიცხოვროთ. ახლა კონსტიტუცია რომ დარღვეულია, იმიტომ ვართ საშინელ კრიზისში, იმიტომ დავკარგეთ ნდობა.

- მაგრამ ზოგი სხვებზე ადრე ხვდება, რომ შეთანხმებული წესები ირღვევა და საზოგადოება არასწორ გზას ადგას. თქვენი პიესები, პირადად ჩემთვის, შიშისმომგვრელია. ვალერი ოთხოზორიაც თავის სტატიაში წერდა: „ციკოლიას მანერა ბრუტალური და მძიმეა, სისხლიანი და შავ-თეთრია.” ეს თქვენი გაფრთხილება ხომ არ იყო, რომ სინამდვილეში, ნაბიჯ-ნაბიჯ, რეალურ კატასტროფას ვუახლოვდებოდით?  

- მე მგონი, მაშინაც ცხადი იყო ყველაფერი. 

- ამდენად ცხადი იყო? თქვენი პირველი პიესა 2020 წელს გამოქვეყნდა და მაშინ, მაგალითად, ჩემთვის, ასე ცხადი არ იყო, რა გველოდებოდა.

- სამართლიანობის დეფიციტი რომ იყო საზოგადოებაში, ეს ყველამ ვიცოდით. უბრალოდ, მიგვაჩნდა, რომ ამის პირისპირ სუსტები ვიყავით და ამიტომ არ ვმოქმედებდით. 2010 წელს სრულიად ახალბედამ დავწერე პირველი ტექსტი  და „სამეფო უბნის თეატრში“  ARDI ფესტზე - ოცდახუთწუთიანი პიესების ფესტივალზე - დავდგი. იქ ასეთი ამბავია: შუახნის მამაკაცი სახლში ბრუნდება, მეთერთმეტე სართულზე კარს აღებს და, უცებ ხედავს, რომ მის ერთოთახიან ბინაში, ხელფეხშეკრული და გაშიშვლებული, თვითონვე ზის სკამზე - აშკარად ჰგავს, უბრალოდ, თავზე რაღაც აქვს ჩამოცმული. იქვეა ვიღაც მოძალადე - გამოწკეპილი, ხელთათმანიანი, ერთგვარად გროტესკული პერსონაჟი. იწყება დიალოგი: „აქ როგორ შემოხვედი?“ უცხო უტიფრად პასუხობს: „კარი ღია იყო...“ „ღია როგორ იყო, მე თვითონ გავაღე ამ წუთს.“ „აჰ, ხო, მართალია, გასაღები მქონდა...“ „გასაღები როგორ გქონდა, ახლა არ წამართვი?!“ მოძალადე სახლის პატრონს ერთადერთ რამეს სთხოვს: „ამ შიშველ ფიგურას თავზე დაასხი ბენზინი, რომელიც, აგერ, ჭურჭელშია; უბრალოდ, დაასხი და თავისუფალი ხარ, შეგიძლია, წახვიდე.“ მთავარ პერსონაჟს ერთადერთი კითხვა აქვს: „ეს რატომ უნდა გავაკეთო?“ და მოძალადე პასუხობს: „იმიტომ უნდა გააკეთო, რომ აქედან ცოცხალი გახვიდე.“ ერთ მხარეს არის სიმართლის და ლოგიკის ძიება; მეორე მხარეს არის უხეში ძალმომრეობა: ნუ კითხულობ - რატომ; არ გჭირდება მოტივების ცოდნა; შენ ხარ უბრალო ადამიანი, ანუ „არავინ“; დაასხი და თავისუფალი ხარ; ხომ არ გთხოვ, რომ დაწვა?!

- წინასწარ დაგიწერიათ, რაც ახლა ხდება.  

- მთავარი პერსონაჟი არ არის ყაბულს, რომ ეს გააკეთოს - რადგან ლოგიკა არ ესმის და არ უნდა, რომ ძალადობის ინსტრუმენტი გახდეს ვიღაც უცნობის ხელში, რომელიც მასზე ფიზიკურად, მორალურად, ფსიქოლოგიურად ძალადობს; თან, უტიფრად დასცინის, ვითომ, აქებს: აი, როგორი პატიოსანი კაცი ხარ... ბოლოს, მოძალადე გაზქურაზე ონკანს გახსნის და ეუბნება, რომ სულ რამდენიმე წუთში ბუნებრივი აირი მის პატარა ბინას აავსებს. „გააკეთე, რასაც გეუბნები, გადი აქედან ცოცხალი და სირბილით მიდი პოლიციაში.“ დიახ, ალბათ, იმ პიესაში აღწერილი იყო შავბნელი, სისხლიანი ძალმომრეობა, მაგრამ ეს ორი რამ უპირისპირდება დღესაც ერთმანეთს - ერთი მხრივ, უხეში ძალა და, მეორე მხრივ, წესრიგი, ლოგიკა, შეთანხმება. 

- ამ პიესას ღია ფინალი აქვს, თუ მკაფიო დასასრული?

- ბოლოს, მთავარი პერსონაჟი ყველას აგინებს, მათ შორის, დარბაზსაც და თავისი შესაძლებლობების მიჯნამდე მისული, ხელფეხშეკრულ კაცს ბენზინს ასხამს. მაგრამ რომ დაასხამს, მანდ წყდება ყველაფერი - მოძალადე თავისას აღწევს. ამბავს მკაფიო პესიმისტური დასასრული აქვს - ასე მოხდება, თუკი ძალადობას თავს დაუხრი. 

„ახლა მოქმედება და პოზიცია არის მნიშვნელოვანი და არა გეგმა და პიროვნება.“

- ერთი თვის წინ თქვით, რომ ღია საკომუნიკაციო სივრცეში მოულოდნელად აღმოჩნდით ძალაუფლების პოზიციაში. საზოგადოების კრიზისად შეაფასეთ, რომ ადამიანმა შეიძლება შემთხვევით მოიპოვოს გავლენა პროცესზე. როგორ ფიქრობთ, უფრო მეტად საზოგადოების ეთიკურ მოლოდინს უპასუხეთ, თუ ინტელექტუალურს? 

- მე მგონი, ეთიკურს; ჩვენ ყველამ საზოგადოების ეთიკურ მოთხოვნას ვუპასუხეთ. გვჭირდებოდა სამართლიანობის განცდა, ერთმანეთის სიყვარული, თანაგრძნობა... სახელმწიფო კონსტიტუციით ათანხმებს მოქალაქესთან წესებს და როცა მოქალაქე ხარ, ამ წესებს შენც პატივს სცემ და ემორჩილები. მაგალითად, იცი, რომ განსაზღვრული პერიოდულობით ჩატარდება არჩევნები, რომელიც გადაწყვეტს, ვინ რას გააკეთებს. თუ რამეს არ ეთანხმები, შეგიძლია, გაასაჩივრო. სახელმწიფო მხოლოდ ის არის, რომელიც თამაშის ამ წესებს ემორჩილება. როგორც კი თამაშის წესებიდან გადის, უკვე სხვა ძალაუფლებრივი სტრუქტურაა, ფაქტობრივად, უზურპატორული რეჟიმია, რომელმაც ძალაუფლება მიიტაცა და თავისი კანონები დაგიწესა. რეჟიმი გეუბნება - შენ არანაირ შეთანხმებაში ჩემთან არ ხარ, რასაც მე გეტყვი, იმას გააკეთებ: თავზე ბენზინს დაასხამ შენთვის აბსოლუტურად უცნობ ადამიანს, მერე აქედან წახვალ და გადარჩები. აი, ასეთ წესრიგში შეგვათრიეს. მოქალაქეს, რომელმაც ხელი მოაწერა სახელმწიფოსთან შეთანხმებას, კონსტიტუციის სახით, - აქვს უფლება, რომ საკუთარი შეთანხმება, თავისი სახელმწიფო დაიცვას. მაგრამ ჩვენ მართლა მოქალაქეობრივმა პასუხისმგებლობამ გამოგვიყვანა გარეთ? თუ რაღაც უფრო ღრმამ და მნიშვნელოვანმა? მოქალაქეობრივი პასუხისმგებლობა ბევრად ადრე უნდა გვეგრძნო; აქამდეც ბევრჯერ ყოფილა შეურაცხმყოფელი ეს წესრიგი. 

- თუნდაც, 26 ოქტომბრის არჩევნების შემდეგ. 

- დიახ, არჩევნების მერეც. თუმცა, არჩევნების გაყალბება, შეიძლება, ბევრისთვის ჯერ კიდევ დასამტკიცებელი საკითხი იყოს. მეორე მხრივ, როგორც კი ხედავ, რომ მარკერმა გაჟონა, ამის შემდეგ ყველაფერი ეჭვქვეშ დგება და სადავო ხდება. მოდით, არ იყოს სადავო. შევთანხმდეთ, რომ არავითარ შემთხვევაში არ იყოს სადავო საარჩევნო ხმის ფარულობა და საყოველთაობა.  

- თუმცა, არჩევნების შედეგები ხალხს სტაბილურად არ გაუპროტესტებია.

- დიახ, ასე ფორმულირდება, რომ ევროპაზე თქვა რეჟიმმა უარი და ჩვენ გარეთ გამოვედით. 

- ყოველ შემთხვევაში, დროში ზუსტად დაემთხვა. 

- ეს ნამდვილად ასე იყო. მაგრამ ამის უკან ხომ რაღაც სხვა დგას?! ჩვენ, ქართული საზოგადოება, ვინც ამ ბოლო პერიოდში გავაქტიურდით, ძალიან ბევრნი ვართ. პასიური საზოგადოებაც კეთილი და პატიოსანი ხალხია. ისინი არ გააქტიურებულან მხოლოდ იმიტომ, რომ არ არიან აღჭურვილები იმ ინსტრუმენტებით, თუ როგორ უნდა იაქტიურონ, როგორ უნდა იყვნენ მოქალაქეები. დარწმუნებული ვარ, გვითანაგრძნობენ. აბსოლუტური უმრავლესობა მონდომებულია და ამ კრიზისის გადაჭრას ელოდება. აბსოლუტურ უმრავლესობას უნდა ნათელი პერსპექტივა, რადგან ხედავს, რომ ეს რეჟიმი სიბნელეა. თუკი ხალხს რამე აშინებს, ის არის, რომ  პერსპექტივას ვერ ხედავენ. პროპაგანდისტები ზუსტად ამას იყენებენ. რასაც მე ვხედავ, საზოგადოებრივი მაუწყებლის საღამოს ეთერებშიც ზუსტად ამ კითხვას უტრიალებენ: „აბა, პერსპექტივა სად არის?!“ ამის შემდეგ გვაშინებენ ომის საფრთხით და სხვა ათასი ვითომ საფრთხით. 

- პერსპექტივის თემა მნიშვნელოვანია. ჩემთვის ძალიან საინტერესო იყო თქვენი განმარტება, რომ პროტესტს სჭირდება არა გეგმა, არამედ, მოქმედება, რადგან, თუ მოქმედება არ არის, კულმინაციაც არ იქნება. მეორე მხრივ, თქვენ ამბობდით, რომ თუ ერთი და იგივე მოქმედება დიდხანს გაგრძელდა, თავის თავს ამოჭამს და პროცესის განვითარებისთვის ახალი მოქმედება უნდა დაიბადოს. დინამიკის და მრავალფეროვნების კუთხით, როგორია ახლა წინააღმდეგობის პროცესი?

- როგორც ჩანს, ჩვენ, ახალ ქართულ საზოგადოებას, კიდევ ერთხელ გვჭირდება შეთანხმება, რომ ცხადი გავხადოთ ჩვენი შემდეგი მოქმედება. ახლა აქტიური საზოგადოება გავერთიანდით, განსაკუთრებით, დედაქალაქში; ხილული გავხადეთ ჩვენი ერთსულოვნება. მაგრამ კონსოლიდაციისთვის უზარმაზარი სივრცე გვაქვს სხვა ქალაქებში. რაც ამ დღეებში „ახალმა თეატრმა“ გვიჩვენა, ჩემი აზრით, ძალიან ძლიერი ინსტრუმენტია: ფაქტობრივად, ძალმომრეობისა და სისასტიკის მსხვერპლი თეატრი სხვადასხვა ქალაქში ჩავა და აუცილებლად მიიქცევს ყურადღებას. მათი წარმოდგენა ეყრდნობა ბოლო დროის ერთ-ერთი ყველაზე ადეკვატური პოეტის, ირაკლი ჩარკვიანის, ტექსტებს და სიმღერებს, რომლებიც ზუსტად ერგება დღევანდელ სინამდვილეს.

- ამან მეც გამაოცა. 

- ამ სიმღერებით, ირაკლის ტექსტებით და ახალგაზრდა დასით, რომელიც ფრონტის ხაზზეა, ფაქტობრივად...

- ასევე, მათი პერსონალური მანიფესტებით...

- დიახ, „ახალ თეატრს“ შეუძლია, ძალიან მნიშვნელოვანი ფუნქცია შეასრულოს. თქვენ რომ გაიხსენეთ, იმ გადაცემაშიც ვახსენე, რომ ახლა მოქმედება და პოზიცია არის მნიშვნელოვანი და არა გეგმა და პიროვნება. „ახალ თეატრს“ შეუძლია, რომ რაც დედაქალაქში მოხდა, ზუსტად იმას შეუწყოს ხელი სხვა ქალაქებში, ანუ დაეხმაროს იქაურ მოქალაქეებს, რომ მათი სულიერი პოზიცია გახდეს მკაფიო. თეატრი ცოცხლად უყრის თავს ადამიანების ჯგუფს, ელაპარაკება მათ და როცა ქალაქს დატოვებს, იმ ქალაქში დარჩება ზიარი გამოცდილება. მოქალაქეები თეატრის მანიფესტზე და თითოეული მსახიობის პოზიციაზე იმსჯელებენ. იქ ჩასული ადამიანების გულისტკივილის მოსმენა და მათ სატკივართან ნათესაობის დანახვა ყველას გაგვაძლიერებს. ეს ნამდვილად არის ახალი მოქმედება. 

- ამის მიუხედავად, ფიქრობთ თუ არა, რომ პროტესტს ერთგვარი ჩიხი ემუქრება იმის გამო, რომ არსებული პოლიტიკური პარტიების მიმართ, დიდი ხანია, საკმარისი ნდობა არ არსებობს და საზოგადოება ჯერ ვერ ქმნის ისეთ მყარ სტრუქტურას, რომელსაც პროტესტი დაეყრდნობოდა? ძველი მექანიზმი აღარ მუშაობს, ახალი - ჯერ ვერ მუშაობს. როგორი შეიძლება იყოს გაგრძელება?

- ვფიქრობ, რომ ერთადერთი ცივილური გზა, რომელიც ყველა სახელმწიფომ გაიარა, კონსტიტუციასა და შინაარსზე შეთანხმებაა. თანამედროვე, ჰუმანისტურ იდეალებზე დაფუძნებული სახელმწიფო დღემდე ევოლუციის პროცესშია.  დასავლეთში ახლაც კი ეძებენ ზღვარს, სად მთავრდება ადამიანის უფლებები და სად იწყება სახელმწიფო ინტერესები. 

- „შინაარსზე შეთანხმებაში“ რას გულისხმობთ? 

- ახლა საზოგადოებაში მნიშვნელოვან საკითხებზე მიმდინარეობს მსჯელობა, მაგრამ ეს მსჯელობები ხილული არ არის. ერთი კომენტატორი რომ სტატუსს დაწერს, ან მე რომ თქვენთან ინტერვიუში რამეს ვიტყვი და ვიღაც წაიკითხავს - რაღაცაში დამეთანხმება, რაღაცაში არ დამეთანხმება -  ეს პროცესი არ არის. პროცესია, როცა დიალოგი რეალურად შედგება, როცა ყველა ვკისრულობთ პასუხისმგებლობას, რომ დღის ბოლოს ამ დიალოგის შედეგად დავდოთ თანხმობის დოკუმენტი. ეს პროცესი უნდა განვითარდეს საზოგადოების შიგნით და, ასევე, საზოგადოებასა და პოლიტიკურ სუბიექტებს შორის. 

- პოლიტიკურ სუბიექტებში ვის გულისხმობთ? 

- პოლიტიკურ სუბიექტებში ვგულისხმობ მათ, ვინც იქ, მოლაპარაკების მაგიდასთან, იტყვის, რომ კისრულობს პოლიტიკურ პასუხისმგებლობას, იძლევა დაპირებას, რომ შეასრულებს საზოგადოების წერილობით ჩამოყალიბებულ დაკვეთას. ვინც იმ მაგიდასთან არ მოვა, ვინც საზოგადოების მიერ ფორმულირებულ დაკვეთას არ დაემორჩილება და ანგარიშს არ გაუწევს, ის პოლიტიკური სუბიექტი არ იქნება. 

- დავიწყოთ იმით, რომ ეს დაკვეთა ჯერ არსად არ წერია. 

- რა თქმა უნდა. ამას მუშაობა სჭირდება. 

- პროცესი თუ მიმდინარეობს, ან თქვენ თუ ხართ ჩართული? 

- ძალაუფლების ასეთი უზურპირება იმიტომ მოხდა, რომ საზოგადოებრივი სტრუქტურები, ფაქტობრივად, არ გვაქვს და მათ შექმნაზე არავის უზრუნია. ამიტომ, სახელმწიფოს სათავეში შეიძლება მოვიდეს რეჟიმი, რომელიც გათითოკაცებულ საზოგადოებას ელაპარაკება და შეუძლია, მაგალითად, სათითაოდ დაჩაგროს საჯარო მოხელეები; მიიღოს კანონი და ისინი სახელმწიფო სტრუქტურებიდან განდევნოს. როცა ასეთი ვაკუუმია და კრიზისული დროა, პასუხიც კრიზისის შესაბამისია საჭირო - ხმამაღალი და ამბიციური. 

„ადამიანებმა საქმე გადადეს და მცირე ჯგუფებში სერიოზული დიალოგი დაიწყეს.“

- სად უნდა შეიქმნას შინაარსები, რომლებსაც პროტესტი დაეყრდნობა?

- რამდენიმე პროცესს ვხედავ. მაგალითად, ყალიბდება ფონდები, რომლებიც ვითომ ეხმარებიან პროცესებს. მაგრამ თითოეული ფონდი საკუთარ თავზე იღებს კონკრეტულ ამოცანას, რომ, აი, ამას წავახალისებ... იმას წავახალისებ... პირადად მე, მეგობრებთან ერთად მინდა, რომ ერთ საკითხზე გავამახვილო ყურადღება, მათთან ერთად გავიაზრო და, იქნებ, ადგილიდან დავძრათ... ჩემი აზრით, ყველა ის ფინანსური რესურსი, რომელიც პოლიტიკურ პროცესშია ჩადებული, გარკვეულ პოლიტიკურ ინტერესს ატარებს. ეს არ არის თავისუფალი ფული. მაგრამ აქეთ ამხელა საზოგადოება ვართ. ნუთუ, არ შეგვიძლია, გავერთიანდეთ და ახალი პოლიტიკურ-ფინანსური ინტერესი გავაჩინოთ, რომლის პოლიტიკური დაკვეთა იქნება ერთადერთი - რომ ამ ქვეყანაში ვაწარმოოთ დემოკრატია?! ნუთუ, არ შეგვიძლია, რომ გვქონდეს დიალოგი და შევავსოთ საკომუნიკაციო სივრცეში არსებული ვაკუუმი - როგორც საზოგადოების შიგნით, ისე საზოგადოებასა და პოლიტიკურ სუბიექტებს შორის?! დიახ, შეგვიძლია. მე მგონია, რომ სამოქალაქო საზოგადოება ახლა უფრო ძლიერია, ვიდრე ოდესმე ყოფილა; ყველაზე მწიფეა, რაც კი ოდესმე ყოფილა იმისთვის, რომ ეს პასუხისმგებლობა თავის თავზე აიღოს და ღია, ჯანმრთელი პოლიტიკური პროცესის წარმოება დაუკვეთოს საკუთარ თავსაც და ნებისმიერ სუბიექტს - რომელიც პოლიტიკურ პასუხისმგებლობას იკისრებს.

- თქვენ ამას „მეხუთე მხარეს“ ეძახით. ადრეც გითქვამთ, რომ არის ოთხი ბარიერგადალახული პარტია და არის მეხუთე მხარეც.  მაგრამ ამ მეხუთე მხარეს  ბევრად მეტი თვითორგანიზება სჭირდება.  

- რა თქმა უნდა. 

- თუ ხედავთ ამ თვითორგანიზების ნიშნებს? თუ იცნობთ ადამიანებს, რომლებსაც  შეუძლიათ, პროცესს სათავეში ჩაუდგნენ? 

- ჩვენ, მე მგონი, ახლა ის ადამიანი კი არ გვჭირდება, რომელიც პროცესს სათავეში ჩაუდგება, არამედ, გვჭირდება პირობა. როგორ იკრიბებოდა ეს პროტესტი? როგორ იკრიბებოდა ეს მარშები? 

პირველივე დღიდან ვამბობდი, რომ: მოდი, არ ვაკრიტიკოთ ერთმანეთის ინიციატივები; მოდი, არ დავუწუნოთ ეთიკა ან ესთეტიკა... თუ რამე მოგვეწონება, იმას დავუდგეთ გვერდით, ან თავად ვიყოთ ინიციატორი.

- ჩვენ თვალს ვადევნებთ, რომ როცა ბევრი ინიციატივაა, ბევრად ადვილია იდენტობის პოვნა რომელიმე ჯგუფთან.  

- დიახ. მე რამდენიმე ინიციატივა მქონდა ამ ხნის განმავლობაში. ზოგიერთი ისეთი ნაბიჯი გადაიდგა, რომლებიც, ჩემი აზრით, ძალიან მნიშვნელოვანი იყო. მაგალითის ძალა გადამდებია. სადაც ჩვენ შეგვეშალა და წავიბორძიკეთ, სხვებმა იქიდან აიღეს ესტაფეტა. ყველამ დიდი როლი ვითამაშეთ გუნდურად და მგონია, რომ ეს პროცესი  საზოგადოებრივ დაკვეთას ჩამოაყალიბებს. 

- გგონიათ? თუ ხედავთ, რომ ასეა?

- ვხედავთ. ერთ-ერთი ინიციატივა მინდა, რომ მე თვითონ დავძრა. მაგალითად, საზოგადოებამ გამოხატოს, რომ გვიკვეთავს დემოკრატიას და დადოს პირობა, რომ ფინანსურად დაეხმარება ამ პროცესს. მე მგონია, რომ რამდენიმე ასეული ათასია ახლა სამოქალაქო საზოგადოების აქტიური წევრი. უბრალოდ, პირობა რომ დადოს  - გიკვეთავთ, აწარმოოთ დემოკრატია; გამოჩნდით ხალხი და, ვთქვათ, მე, პაატა ციკოლია, ვდებ პირობას, როგორც ერთ-ერთი მოქალაქე, რომ ყოველთვიურად ათი ლარით ან ოცი ლარით დავაფინანსებ ამ პროცესს. ეს უკვე ყოველთვიური მილიონებია, რომლებიც ამ ფონდში მოიყრის თავს.

- რა შინაარსში ვდებ ოც ლარს? ჩემთვის სანდო შინაარსში, შეიძლება, ასი ლარიც ჩავდო.  

- დემოკრატიის წარმოებაში უნდა ჩაიდოს ეს რესურსი. 

- წეღანაც თქვით და კარგად ჟღერს, მაგრამ კონკრეტულად რას ნიშნავს? 

- რა თქმა უნდა, უბრალოდ სიტყვაზე არავინ წამოგყვება. ჯგუფმა უნდა ჩამოაყალიბოს ეს შინაარსი - რას ნიშნავს დემოკრატიის წარმოება, რა დანაკლისები გვაქვს და საით უნდა მიიმართოს ადამიანების ძალისხმევა... ეს არის ერთი მხარე. მეორე მხარე ის არის, რომ მნიშვნელოვანი პროცესები მიმდინარეობს პროფესიების შიგნით. გაძლიერდნენ პროფესიული კავშირები, ინტერესთა ჯგუფები. ადამიანებმა საქმე გადადეს და მცირე ჯგუფებში სერიოზული დიალოგი დაიწყეს. 

- მათ ნამდვილად შეუძლიათ შინაარსის შექმნა.

- რა თქმა უნდა. ისინი ცდილობენ, გამოსავალი იპოვონ და ეს სინერგია აუცილებლად შედგება. ერთ-ერთი ინიციატივა, რომელსაც აქტიურად ვუჭერ მხარს - და დიდი იმედი მაქვს, რომ ადგილიდან დავძრავთ - არის საზოგადოებრივი ასამბლეა, ფართო წარმომადგენლობითი სტრუქტურა. როცა სტრუქტურების ასეთი ნაკლებობაა, ამ დროს დიდი სტრუქტურა სულაც არ არის უადგილო. 

- „დიდი“ როგორ წარმოგიდგენიათ? 

- არსებობს ასამბლეის საინიციატივო ჯგუფი, რომლის წევრი მეც ვარ.  პირადად მე ავიღე პასუხისმგებლობა, რომ ცხრა დელეგატი შევთანხმდეთ და წარმოვადგინოთ სამასი ადამიანი კულტურის სფეროდან. ფაქტობრივად, ნახევარი გზა გავლილი გვაქვს და მეორე ნახევარსაც ძალიან მალე გავივლით. თებერვალში შედგება დიდი ყრილობა, რომელიც ასამბლეას დააარსებს. იქ მოვლენ ჩვენი მხარდამჭერები და ჩვენ ცხრანი ვიტყვით, რომ ამ ადამიანებს წარმოვადგენთ. ჩვენ გვექნება მათი ნდობა, რომ ასამბლეის ფარგლებში ვიმუშაოთ. ყრილობა ასამბლეას დააარსებს და შემდეგ დაიშლება. ოღონდ, პირველი საკითხები ამ პირველივე შეკრებაზე დაისმება. 

- სულ რამდენი დელეგატი იქნება სხვადასხვა სფეროდან?

- შეიძლება, სამოცი ან ოთხმოცი ადამიანი მოგროვდეს. ეს უკვე არის ფართო წარმომადგენლობითი კრება. თითოეული ჩვენგანის უკან დგას ასობით ადამიანი, რომლებმაც ნდობა გამოგვიცხადეს. როგორც კი ასამბლეა დაარსდება, ვიტყვით, რომ აგერ, ამდენი ადამიანია წარმოდგენილი, ამდენი მხარდაჭერით, დავარსდით და გილოცავთ! მაშინვე დღის წესრიგში დადგება საკითხები, რომლებზეც უნდა ვიმუშაოთ. მე ვაპირებ, რომ დავსვა საკითხი ეროვნული თანხმობის დოკუმენტთან დაკავშირებით. ახლა პათეტიკურად ჟღერს და ზუსტ სიტყვებს მერე მოვძებნით, მაგრამ  ეს იქნება დოკუმენტი, რომელიც უკვეთავს პოლიტიკურ სუბიექტებს - იმ სუბიექტებს, რომლებსაც უნდათ, რომ ხვალინდელი პოლიტიკური დღის წესრიგი შექმნან. მათთვის ვდებთ ამ დოკუმენტს. 

„ბურთი საზოგადოების მხარეს არის და ეს ბურთი იქით მხარეს მხოლოდ გარკვეული დაკვეთით გადავარდება.“

- თუ ეს დოკუმენტი სხვადასხვა სფეროს გააერთიანებს, მასზე მუშაობა როგორ წარმოგიდგენიათ?

- მაგალითად, თუ რომელიმე საკითხი მე წამოვჭერი და იქ შეკრებილმა ადამიანებმა თქვეს, რომ დიახ, მნიშვნელოვანი საკითხია, - ესე იგი, უკვე ლეგიტიმაცია აქვს, რომ მასზე ვიმუშაოთ. ყოველ საკითხზე მრავალფეროვანი სამუშაო ჯგუფი შეიკრიბება. 12 ადამიანი იქნება თუ 20, დავიწყებთ საქმიან შეხვედრებს საზოგადოების აქტიურ ჯგუფებთან და პოლიტიკურ სუბიექტებთან - რომლებსაც აქვთ ამბიცია, რომ ხვალ ისინი შეასრულებენ ამ დაპირებას. ასე უნდა მივიდეთ თანხმობამდე. საზოგადოებამ ნდობა პროცესს უნდა გამოუცხადოს და არა ადამიანებს. 

- წარმოგიდგენიათ თუ არა, რომ, სინამდვილეში, ჩვენ ახლა ვლაპარაკობთ ახალ რესპუბლიკაზე, რომელიც ახალ კონსტიტუციას უნდა დაეფუძნოს?

- მე მგონია, რომ ასე რადიკალურად არ დგას საკითხი. ცხადია, ჩვენი კონსტიტუცია გადასახედი იქნება იმიტომ, რომ ამ კონსტიტუციამ უკვე მერამდენე ძალას მისცა ძალაუფლების უზურპირების საშუალება. წლების წინ რომ მიპასუხია კითხვაზე, ის კი არ მითქვამს, კონსტიტუცია არ დაარღვიო-მეთქი, არამედ, მითქვამს, რომ კარგი კონსტიტუცია არ უნდა დაარღვიო. ანუ ეს მაშინაც კი არ შემშლია, რითიც ახლა ძალიან ვამაყობ. დიახ, კონსტიტუცია გადასახედია, მაგრამ აუცილებელია, რომ რაც ახლა აღვწერე, ეს გზა გავიაროთ.

- შეიძლება ვთქვათ, რომ ჯერ არ იცით, ეს პროცესი მივა თუ არა ახალ კონსტიტუციამდე? 

- ამაზე ლაპარაკი ადრეა. ჯერ მოკლევადიანი თანხმობა გვჭირდება იმაზე, თუ როგორ უნდა ვიცხოვროთ შემდეგი ერთი ან ორი წელი.  ეს დაპირება სჭირდება დღეს საზოგადოებას. მერე, ამ ორი წლის განმავლობაში, მოდი, იმაზეც ვიფიქროთ, რომ ამიერიდან პარლამენტი ყოველთვის უნდა წარმოადგენდეს ქვეყნის საზოგადოებას; საზოგადოება უნდა იყოს აქტიური, არავინ უნდა გახდეს დეზინფორმაციის, ჩაგვრისა და ძალმომრეობის მსხვერპლი. 

- თქვენ აქცენტს აკეთებდით იმასთან დაკავშირებით, რომ ახლა ქვეყანაში ყველაზე დიდი დეფიციტია ნდობით აღჭურვილი აღმასრულებელი ხელისუფლების კუთხით. როდესაც ქალბატონი სალომე ზურაბიშვილი ლაპარაკობდა ქართული ქარტიით გათვალისწინებულ დროებით ტექნიკურ მთავრობაზე, რომლისთვისაც პარტიებს ნდობა ჯერ კიდევ არჩევნებამდე უნდა გამოეცხადებინათ, მაშინ როგორ აფასებდით ამ იდეას? პარტიების უარი ტექნიკურ მთავრობაზე მიგაჩნიათ თუ არა მათ შეცდომად? 

- ძალიან დიდ შეცდომად მიმაჩნია. ეგ კოლოსალური შეცდომა ფესვგადგმული იყო მათ რწმენაში, რომ აუცილებლად გაიმარჯვებდნენ არჩევნებში. მაგრამ ჩვენ, ქართული საზოგადოება, გაყალბებისა და ძალმომრეობის მსხვერპლი გავხდით. ბევრი სხვადასხვა ინსტრუმენტით იძალადეს ხალხის ნებაზე. იყო მოსყიდვა, დაშინება, კრიმინალური სამყაროს ჩარევა... ეს მთელმა ქვეყანამ ვიცით. პარტიებმა ამ საფრთხეებს, რატომღაც, ყურადღება არ მიაქციეს, რაც მათ ძალიან ცუდად ახასიათებს. როცა მეხუთე პოლიტიკურ სუბიექტზე ვლაპარაკობდი, მაშინ სალომე ზურაბიშვილს ვგულისხმობდი. ახლა ვფიქრობ, რომ პოლიტიკური სუბიექტი შეიძლება ბევრად მეტი იყოს. და მათ საპირისპიროდ ვგულისხმობ საზოგადოებას, როგორც სუბიექტს - საზოგადოებრივ-პოლიტიკური დიალოგის მეორე მხარეს. საზოგადოება ახლა ერთ აზრზეა, რომ მისი ინტერესი მკაფიოდ უნდა იყოს ჩამოყალიბებული და შეთანხმებული. სწორედ ამ შეთანხმებულ პოზიციას უნდა უპასუხონ პოლიტიკურმა სუბიექტებმა. ახლა პოლიტიკური სუბიექტები ისეთი თამამები ვეღარ იქნებიან თავის სიჯიუტეში, ქედმაღლობაში და, უკაცრავად - თავის უმეცრებაში. ბურთი საზოგადოების მხარეს არის და ეს ბურთი იქით მხარეს მხოლოდ გარკვეული დაკვეთით გადავარდება. 

- როგორც წესი, სახელმწიფოში პარლამენტი ქმნის პოლიტიკას, ხოლო აღმასრულებელი ხელისუფლება ამ პოლიტიკას ახორციელებს. საზოგადოებრივი დაკვეთა პარლამენტის ფუნქციას ჰგავს და, ამ ეტაპზე, პირობითი აღმასრულებელი ხელისუფლების საჭიროებას თუ ხედავთ? 

- როგორ ვერ ვხედავ, პირიქით, ძალიან ვხედავ. საზოგადოების მხარეს არ იქნება მხოლოდ ერთი სტრუქტურა, მაგალითად, საზოგადოებრივი ასამბლეა. როგორც გითხარით, უკვე არსებობს ჯგუფები, რომლებიც მუშაობენ. საბოლოო ჯამში, ყველაფერი კრისტალიზება საზოგადოებრივ დაკვეთაში. ბევრი სხვადასხვა საკითხი დადგება და, საბოლოოდ, შეიქმნება ქართული ქარტიის მსგავსი დოკუმენტი; ოღონდ, ეს დოკუმენტი ბევრად უფრო მკაფიოდ იტყვის, რა ვადაში და რა საქმეებია გასაკეთებელი. იქ აუცილებლად იქნება პუნქტი აღმასრულებელი ხელისუფლების შესახებ. იმიტომ, რომ გადამწყვეტია, ვინ გააკეთებს ამ ყველაფერს. ჩემი აზრით, დოკუმენტს აუცილებლად ექნება ჩამკეტი მექანიზმი - ვინ არ გვინდა, რომ აღმასრულებელ ხელისუფლებაში ვიხილოთ. 

- ანუ, ეს ყველაფერი მანამ მოხდება, სანამ ახალი არჩევნები დაინიშნება? 

- დიახ. იმიტომ, რომ ეს დოკუმენტი ახლა თუ არ დავდეთ და ამაზე მთელი პოლიტიკური სპექტრის თანხმობა არ მივიღეთ, ახალი არჩევნების დანიშვნა გაგვიჭირდება. ამ რეჟიმს უკან დაახევინებს მხოლოდ კონსოლიდირებული ქართული საზოგადოების მტკიცე უარი, მტკიცე „არა!“. ეს ბევრნაირად შეიძლება გამოიხატოს, მაგრამ გამოხატვის პრობლემა კი არ გვაქვს, ჩვენ გვაქვს შეთანხმების პრობლემა - რაზე ვთანხმდებით. მე ნამდვილად არ ვარ ყველაზე ჭკვიანი. ირგვლივ არიან ადამიანები, რომლებიც ძალიან დიდი ხანია, ამაზე ფიქრობენ და ჩემზე ადრე გრძნობდნენ შეთანხმების აუცილებლობას. მაგრამ რაღაცაზე თვალი დახუჭეს, რაღაცაზე კარგად არ დაფიქრდნენ, რაღაცის იმედი ჰქონდათ, რაღაც დაეზარათ... ბევრი რამ დაეზარათ. ეს არის საშინელი სიბინძურე, როცა  იმ საქმის გაკეთება დაგეზარება, რაც იცი, რომ კრიტიკულად მნიშვნელოვანია. დიდი ხანი ქართული საზოგადოება იყო ყაბულს, რომ ყველაფერი გაყალბებულიყო. მთელი ჩვენი ცხოვრება ყალბდებოდა: საპარლამენტო ცხოვრება, პოლიტიკური ცხოვრება, საკომუნიკაციო ცხოვრება... ეს დრო დამთავრდა.

- დიახ, სამწუხაროდ, დიდხანს ვიცხოვრეთ ვითომ-ვითომ ქვეყანაში. 

- საზოგადოების მხარეს გულისხმობთ?  

- პოლიტიკურ სუბიექტებს ვგულისხმობ. ამბობენ, რომ სალომე ზურაბიშვილი რაღაცას აკეთებს; რომ პარტიები რაღაცას აკეთებენ. არ მაინტერესებს, რას აკეთებენ. სანამ ხმამაღლა არ გვეტყვიან, სანამ საჯაროდ არ აიღებენ პასუხისმგებლობას და პირობას არ დადებენ კონკრეტულ საკითხებზე, მათი მუშაობა არ არსებობს. 

„სინამდვილეში, რეჟიმი დგას ლიმიტირებულ რესურსზე და აქეთ ვართ მთელი ქართული საზოგადოება.“

- მაგრამ იგივე ეხება საზოგადოებრივ ჯგუფებსაც.

- საზოგადოებრივი ჯგუფები პირადი პასუხისმგებლობით მუშაობენ. მეც ვცდილობ, რომ ასამბლეა შედგეს და გავაძლიერო. ჩემს კოლეგებთან დავდივარ და ზოგს ვეუბნები, რომ, მოდი, დელეგატები ვიყოთ; ზოგს ვეუბნები, რომ მოდი, მხარი დაგვიჭირეთ მე და, აი, ამ ხალხს. ცალკე მეგობრებს ვხვდები, რომ იქნებ, დემოკრატიული პროცესების წასახალისებლად ფართო საზოგადოებრივი მხარდაჭერა ჩამოვაყალიბოთ, მათ შორის, ფინანსური. ამას ყველაფერს ვაკეთებ. მაგრამ ეს მე თვითონ ავიღე ჩემს თავზე, მე ვიკისრე ჩემი ინდივიდუალური პასუხისმგებლობა. ვერავინ ვერ მომთხოვს, რაღაცას რატომ არ ვაკეთებ. იქით ვკითხავ - თავად რატომ არ აკეთებ?

- აბსოლუტურად ზუსტია, რაც აღწერეთ. უბრალოდ, იმის თქმა მინდოდა, რომ სანამ ხილული არ იქნება საზოგადოებრივი პროცესების კონკრეტული პროდუქტი, მანამ არ არის ნდობა. თქვენთან შეხვედრა ზუსტად ამიტომ მაინტერესებდა, რომ იმედი მქონდა, თქვენ გვეტყოდით, ვინ მუშაობს და რაზე მუშაობს საერთო საქმისთვის.   

- მეტსაც გეტყვით: რაღაცები ჩემთვისაც უხილავია. მე ხომ ყველგან არ ვარ?! შეუძლებელია, ბოლომდე ინფორმირებული ვიყო. ზუსტად ამიტომ გვჭირდება საკომუნიკაციო ველის გახსნა და მერე მისი შევსება კარგი შინაარსებით. ოღონდ, ეს შინაარსები უნდა არსებობდეს. ამაზე იმუშავებს ასამბლეა და ბევრი სხვა ჯგუფი, რადგან დიდი ვაკუუმი უნდა შეივსოს. შინაარსების წარმოების დროსაც მიდის განხილვა, თანხმობის ძიება. ბევრ ადამიანს ვხედავ, ინტენსიურად ჩართულს ამ პროცესში და ვიცი, რამხელა ვნება, რამხელა მონდომებაა. თუკი ქართული საზოგადოება დღეს არის საკმარისად მწიფე და ძლიერი, თუკი აქვს ხერხემალი და შეუძლია, რომ ეს პასუხისმგებლობა იკისროს - საფუძველი ჩაუყაროს ახალი წესრიგის სახელმწიფოს - მაშინ ეს მოხდება. ჩვენ არ ვიცით, სინამდვილეში, ამ საზოგადოებას რა სულიერი ძალა აქვს. 

- დიდი გამოცდაა.

- დიახ, თითოეული ჩვენგანისთვის გამოცდაა და ეს ტვირთი უნდა  ავწიოთ. ჩვენ რა გვაქვს, სულიერი ძალის გარდა?! გვჯერა, რომ ის ხალხი ვართ, ვისაც ამის გაკეთება შეგვიძლია. ამ რწმენამდე დადის ყველაფერი. 

- საფრთხეზეც მინდა, ვილაპარაკოთ. 2020-ში გამოქვეყნდა თქვენი პიესა „მედეა, პირველი სეზონის მეექვსე ეპიზოდი“. თქვენი პერსონაჟი სიყვარულით დაბრმავებული ქალწული კი არა, მეამბოხე და სასტიკი ქალია. მისი სისასტიკე მისი ამბოხის ხარისხს გამოხატავს. არის თუ არა ამბოხი ყოველთვის დაკავშირებული სისასტიკესთან, რადგან მისი ფორმულა - „ან ყველაფერი, ან არაფერი“ - თავისი არსით სასტიკია? პროცესი ჩვენც ხომ არ შეგვიყვანს ამ სისასტიკეში?

- ამბოხს არ ვეძახი იმას, რაც აქ ხდება, წინააღმდეგობას ვეძახი. ჩვენს მხარეს, ჩვენს ფლანგს სისასტიკე არ ახასიათებს. საზოგადოებრივი წინააღმდეგობა სასტიკი ნამდვილად არ არის.

- ჩემთვის იმის ნიშანი, რომ ამ მხრივ შეიძლება საფრთხე გვემუქრება,  მზია ამაღლობელის შიმშილობაა. მაშინებს მზიას უხინჯო პატიოსნება იმიტომ, რომ დაუნდობელ ბრძოლაში სხვა საპირწონე იარაღი ვერ იპოვა და უაღრესად სასტიკი გზა აირჩია საკუთარი თავის მიმართ. თან განმარტა, რომ „სიცოცხლეზე ღირებული თავისუფლებაა“. როცა ამბობთ, ჩვენს მხარეს სისასტიკე არ არისო, მე გეუბნებით, რომ უკვე არის. 

- ეგ თავგანწირვაა, სისასტიკე არ არის. ჩვენს პროცესს, ჩვენი საზოგადოების წევრებს და აქტორებს არ ახასიათებთ სისასტიკე, მაგრამ ახასიათებთ თავგანწირვა. ჩემს მედეასთან ჩვენი შედარება არ შეიძლება. მედეა სასტიკია, ის ანადგურებს სამშობლოს, ოჯახს, კლავს მცირეწლოვან ძმას. ის შურისმაძიებელია და მისი გაგებით უსამართლო და ბოროტი კოლხური კულტურის განადგურება უნდა, მისი მომავლის განადგურება უნდა. არ დადგება ჩვენთან ეს დრო, არ ჩავარდება ქართული საზოგადოება შურისძიების ასეთ წყურვილში. მე ამის იმედი მაქვს. ნურავინ შევუწყობთ ხელს, რომ ასეთი თვითდამანგრეველები გავხდეთ. ნუ გადავასხამთ ბენზინს ჩვენსავე მომავალს. 

- თუ მიგაჩნიათ შესაძლებლად არა „ნულოვანი ჯამის თამაში“ - რომ დაუნდობელ ბრძოლაში მე მოვიგებ და შენ წააგებ; ან შენ მოიგებ და მე წავაგებ; - არამედ, პროცესის ისეთი გაგრძელება თუ წარმოგიდგენიათ, რომელიც დაპირისპირებული ძალების შეთანხმებამდე მივა?

- ჩვენი მხარე ზუსტად ამას ითხოვს. მაგრამ იქითა მხარე ვერ აცნობიერებს, რომ აქ ნულოვანი ჯამის თამაში არ არის. ისინი ასე აღიქვამენ, რომ ყველაფერს კარგავენ. დიახ, სამართლიანი არჩევნებით ძალაუფლებას ნამდვილად დაკარგავენ, მაგრამ, ალბათ, პარლამენტში დარჩებიან. დარჩნენ, კი ბატონო! მაგრამ უმრავლესობაში ვერ იქნებიან, მთავრობა მათი არ იქნება და უხეშ ძალმომრეობას ვეღარ განახორციელებენ. თუმცა, როგორც პოლიტიკური ძალა, ალბათ, გადარჩებიან.

- ისინი ფიქრობენ, რომ ძალაუფლებასთან ერთად, ყველაფერს კარგავენ, შეიძლება, სიცოცხლესაც. რა შეგიძლიათ, მათ შესთავაზოთ?

- სამართალი შეგვიძლია, შევთავაზოთ. დიახ, სამართალი! უხეშ ძალას უპირისპირდება სიმართლე. ან ერთმა უნდა მართოს ქვეყანა, ან მეორემ. არავის მივცემთ უფლებას, რომ მსხვერპლებად გვაქციონ. არ გვინდა, რომ მსხვერპლად იქცეს ეს ქვეყანა. თუ ჩვენ, როგორც საზოგადოება, იმ გზას გავივლით, რაზეც უკვე ვილაპარაკე, რეჟიმი აუცილებლად უკან დაიხევს. ნებისმიერ უზურპატორს ბოლოს დოკუმენტს უდებენ წინ და ეუბნებიან, რომ ხელი მოაწეროს. ამ დოკუმენტით უნდა დაფიქსირდეს, როგორ დასრულდა ეს ბრძოლა, ეს კრიზისი. მოუწევთ ამის გაკეთება. თუ არ დათანხმდებიან, აქეთ მხარეს უკვე ისეთი სოლიდური ძალა იქნება, რომელსაც შეუძლია, ზეწოლის ნებისმიერი ადეკვატური მექანიზმი აამოქმედოს. სინამდვილეში, რეჟიმი დგას ლიმიტირებულ რესურსზე და აქეთ ვართ მთელი ქართული საზოგადოება.

- რაც უფრო მეტი იქნება ჩაგვრა და ძალადობა, მით უფრო მკაცრი იქნება სამართალი. მგონი, ეს უნდა გაითვალისწინონ.

- დიახ! სამართალს რატომ აქვს ძალა? მე ეთიკურმა მუხტმა გამომაგდო გარეთ ისევე, როგორც ბევრი სხვა ადამიანი. მგონია, რომ ეს ეთიკური მუხტი გვაერთიანებს. დიახ, არსებობს დაუწერელი კანონები; დიახ, არსებობს ინდივიდის პატივისცემა. საბოლოო ჯამში, ინდივიდის პატივისცემა ყალიბდება იმ თანხმობად, იმ კონსტიტუციად, რის საფუძველზეც საზოგადოება ერთხმად ამბობს: „ადამიანი არის ძვირფასი და არ მოგცემთ არცერთი ადამიანის უსამართლოდ დაჩაგვრის უფლებას!“ დამთავრდა - წერტილი. ამ დროს გადაიქცევა თითოეული ინდივიდი მოქალაქედ და საზოგადოება - სახელმწიფოდ.
 

ფოტომასალა: ირაკლი გედენიძე