×
„სახელმწიფოებრივი აზროვნება დიდ ენერგიას ითხოვს“

ლაშა ძებისაშვილი

საქართველოს უნივერსიტეტის პროფესორი


3363

ინტერვიუს შესახებ

ლაშა ძებისაშვილი პოლიტიკური მეცნიერების დოქტორი და უსაფრთხოების სპეციალისტია. ყოველთვის მინდოდა, ჩემი სტუმარი ყოფილიყო, მაგრამ ახლა, როცა უკრაინა თავისი სახელმწიფოს გადასარჩენად იბრძვის და საქართველოში პროფესიონალის სიტყვას ოქროს ფასი აქვს, ბატონი ლაშა საუკეთესო არჩევანი იყო. 

ბევრი ვისაუბრეთ საქართველოზე, შედარებით ნაკლები - უკრაინასა და რუსეთზე. თუ ჩვენს რეალურ საფრთხეებზე ფიქრი არ გაშინებთ, თუ ჩვენი სახელმწიფოს მიერ ბოლო ათწლეულებში დაშვებული შეცდომები გაღელვებთ, თუ მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესზე მიუკერძოებელი პროფესიონალის აზრი გაინტერესებთ, ეს ინტერვიუ თქვენთვისაა. 
 

ია ანთაძე

- ბატონო ლაშა, ხშირად წამიკითხავს, რომ ადამიანის არჩევანია, იყოს თუ არა ბედნიერი. ამ აზრს თუ ეთანხმებით?

- უფრო ასე ვიტყოდი, რომ ბედნიერებისკენ ლტოლვა ადამიანის ბუნებრივი სურვილია. მაგრამ ამ გზის ნებისმიერ ფაზაში შეიძლება შეიცვალოს ბედნიერების გაგება და, სინამდვილეში, გზა არასდროს დასრულდეს. 

- ქვეყანას თუ შეუძლია, აირჩიოს, იყოს თუ არა ბედნიერი, ისტორიის ამა თუ იმ მომენტში?

- რას ვგულისხმობთ ტერმინში „ქვეყანა“? თუ საზოგადოებას ვგულისხმობთ, სხვა კითხვები ჩნდება: რამდენად ერთიანია საზოგადოება? რამდენად ადეკვატურად აღიქვამს სიტუაციას? აქვს თუ არა სწორი გადაწყვეტილების მიღების უნარი? თუ "ქვეყანაში" პოლიტიკურ სტრუქტურას ვგულისხმობთ, აქ შემოდის პარტიები, ინსტიტუტები, უწყებები... ძალიან ძლიერი პოლიტიკური ტრადიცია თუ არ აქვს, ვერ ვიტყვით, რომ ქვეყანას ბედნიერებისკენ სვლა შეუძლია. 

- როდესაც ილია ჭავჭავაძემ თავისი ძალიან ცნობილი ლექსი „ბედნიერი ერი“ დაწერა, მის ბრაზს იწვევდა ქართველების მხრიდან თავისუფლების დათმობა და უმოქმედობასთან შეგუება. როგორ ფიქრობთ, საქართველოს მსგავს პატარა ქვეყანას, რომელიც მუდმივად აქტუალურ გეოპოლიტიკურ რეგიონში მდებარეობს, აქვს თუ არა შანსი, ოდესმე იყოს ბედნიერი?

- ილიადან დავიწყებ. არც მიკვირს, რომ ეს ლექსი დაწერა. მან აღწერა ხალხის მდგომარეობა, როცა რუსეთის იმპერია რღვევის პროცესშია და ხალხს გააზრებული არ აქვს, რა ელის წინ. შესაბამისად, საქართველო ადეკვატურად ვერ რეაგირებს პოლიტიკურ გამოწვევებზე. იგივე პრობლემა ჩვენ ახლაც გვაქვს. მაგრამ, ზოგადად, პატარა სახელმწიფოები თვითონ ქმნიან თავის ბედს, მომავალს. პატარა სახელმწიფოების უნიკალურობა ის არის, რომ მუდმივად აანალიზებენ, როგორ გადარჩნენ დიდი სახელმწიფოების გვერდით. სახელმწიფოებრივი აზროვნება დიდ ენერგიას ითხოვს, გამჭრიახობას, ბევრი ფაქტორის გათვალისწინებას.  პატარა ერები, რომლებსაც პოლიტიკური ტრადიცია და ძლიერი ინსტიტუტები აქვთ, ნამდვილად ქმნიან თავის ბედნიერებას და ეს ჩვენ ევროპული ქვეყნების მაგალითზე დავინახეთ. 

- გეოპოლიტიკა იმიტომ ვახსენე, რომ ჩვენი ქვეყანა მუდმივად იწვევს დიდი ქვეყნების ინტერესს, რაც ჩვენს მდგომარეობას ართულებს.

- დიახ, ბევრია ჩვენით დაინტერესებული, მაგრამ, მეორე მხრივ, უნიკალური პოტენციალი გვაქვს. ეს ჩვენი გეოგრაფიული წყევლაა: ყველა დაინტერესებულია ჩვენი დაპყრობით, მაგრამ იმიტომ, რომ ყველა დაინტერესებულია, თუ რომელიმე სხვებზე ბევრად ძლიერი არ აღმოჩნდა, ერთგვარი ბალანსი დგება. არავინ დაუშვებს, რომ ვიღაცამ ცალმხრივად წაიღოს ეს ქვეყანა. ამჟამინდელი გეოპოლიტიკური სიტუაცია ასეთია: თურქეთს სჭირდება წვდომა აზერბაიჯანზე, რუსეთს სჭირდება წვდომა სომხეთზე. საქართველო ამის საშუალებას აძლევს როგორც ერთს, ასევე მეორეს. რუსეთმა რომ დაგვიპყროს, გეოპოლიტიკური თურქული სივრცე გაწყვეტილია; ხოლო თუ პირიქით, თურქეთმა დაგვიპყრო, წყდება გეოპოლიტიკური კავშირი სომხეთსა და რუსეთს შორის. რადგანაც ახლა ინტერესები დაბალანსებულია, შეიძლება, არსებული სიტუაცია საჩვენოდ გამოვიყენოთ და ჩვენი დამაბალანსებელი პოტენციალი რეგიონში კიდევ უფრო გავაძლიეროთ. რატომაც არა?!

- გავაგრძელოთ ეს ლოგიკა. თქვენი ციტატაა: „არ უნდა აღვიქვამდეთ ჩვენს სახელმწიფოს, როგორც მხოლოდ ქაღალდზე არსებულს.“ მეც ხშირად მსმენია, რომ ჩვენ არავინ არაფერს გვეკითხება, რომ დიდი ქვეყნების ჭიდილში წყდება საქართველოს მომავალი. საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ, რა უნდა გაგვეკეთებინა და არ გავაკეთეთ იმისთვის, რომ სახელმწიფო უფრო მყარად დამდგარიყო ფეხზე? 

- ზვიად გამსახურდიას და სხვა ლიდერებს მკაფიოდ არ ჰქონდათ გააზრებული, რას ნიშნავს სახელმწიფოს ფუნქციონირება, რამდენად მნიშვნელოვანია სტაბილური სახელმწიფო ინსტიტუტები. მაშინ, ზოგადი ეიფორიის ფონზე, მთავარი ამოცანა სახელმწიფოს სადავეების ხელში აღება იყო. იმის იქით, რა არის სახელმწიფო მანქანა და როგორ იმართება - ეს საკითხი პოლიტიკური სუბიექტების ფიქრებში არ არსებობდა. ეგონათ, მერე დაიწყებდნენ იმაზე მუშაობას, რეალურად როგორ ემართათ ქვეყანა. წინმსწრებად ეს აბსოლუტურად არ იყო გააზრებული. ბალტიელები მიხვდნენ, რომ სახელმწიფოს მართვა სჭირდებოდა. მიხვდნენ, რომ არ შეიძლებოდა, ბიუროკრატიული ღერძი მთლიანად მოეშალათ და ვინც კომუნისტების დროს მუშაობდა, ყველა სახლში გაეშვათ. მათ კომუნისტური ელიტა მმართველობას მოაშორეს, მაგრამ ადმინისტრაციული ღერძი დატოვეს და სახელმწიფომ ფუნქციონირება გააგრძელა. 

- საქართველოსაც ჰქონდა შანსი და რესურსი, რომ უფრო რაციონალური პოლიტიკური ძალები აერჩია, მაგრამ ეს შანსი არ გამოვიყენეთ. 

- დიახ, ეს არის ნიმუში, რომ ხალხი რეაგირებს ემოციურ შეძახილზე, ხოლო ერი რეაგირებს რაციონალურ შემოთავაზებაზე. რაციონალიზმი ზუსტად ის არის, რომ წინმსწრებად ვიცოდეთ, რა ეფექტი მოსდევს ჩვენს ქმედებას. ეს პრობლემა დღემდე მოგვყვება: პოლიტიკურ პარტიებს და პოლიტიკურ ელიტას საერთოდ არ გააჩნია დაგეგმვის, გრძელვადიანი აზროვნების უნარი.

- რისი ბრალია? პოლიტიკური ელიტა არ გვივარგა?

- ჩვენს პოლიტიკურ ელიტას განათლება არ აკლია, ბევრს კარგი დასავლური განათლება აქვს. მაგრამ გვაკლია სახელმწიფოებრივი აზროვნება. არაბული სახელმწიფოების სამეფო ოჯახის წევრებს ოქსფორდსა და ჰარვარდში აქვთ მიღებული განათლება, მაგრამ ეს თვისებრივად არ ცვლის ამ სახელმწიფოების მართვის დიქტატორულ სტილს. ჩვენი პოლიტიკური სუბიექტების სახელმწიფოებრივი აზროვნება ძალაუფლების მონოპოლიზაციას არ სცდება.

 

 

„ზვიად გამსახურდიას არ სჭირდებოდა, რომ ფინანსური სარგებლისთვის გამხდარიყო დიქტატორი.“
 

 

 

- ესე იგი, 30 წლის განმავლობაში საქართველომ ვერ წარმოქმნა, როგორც ნაღები, ხელისუფლება, რომლის პირველი პრიორიტეტი სახელმწიფოს და ხალხის სამსახური იქნებოდა? 

- ვერ წარმოქმნა. ძალაუფლების მონოპოლიზაცია თავისთავად არ არის ღირებული. ძალაუფლების მონოპოლიზაცია გჭირდება იმისთვის, რომ რაღაც სხვა მიზნებს მიაღწიო. ჩემი აზრით, ზვიად გამსახურდიას არ სჭირდებოდა, რომ ფინანსური სარგებლისთვის გამხდარიყო დიქტატორი, თავისი არსით ებრძოდა დიქტატურას. ვფიქრობ, გადამწყვეტი მომენტი იყო 1980-1990-იანი წლები, როცა „წითელი დირექტორების" კასტა და ინტელიგენციის პრივილეგირებული ფენა შეიქმნა. 

- ეს კომუნისტების მართვის ბოლო პერიოდი და შევარდნაძის პრეზიდენტობის დროა. 

- დიახ. ამ დროს შეიქმნა ერთგვარი ფენა, რომელსაც ჰქონდა როგორც საზოგადოებრივ-პოლიტიკური, ასევე, ეკონომიკური სარგებელი. ამ ფენამ დემოკრატიულ პროცესებში დიდი საფრთხე დაინახა იმიტომ, რომ მათ ყველაფერი გადაიფორმეს და მთელი ეკონომიკური ბერკეტები ხელში ჩაიგდეს. 

- შევარდნაძეს რისთვის სჭირდებოდა, რომ მათთვის ამდენი ძალაუფლება მიეცა?

- მე ვფიქრობ, რომ შევარდნაძე მათ ძალიან კარგად იცნობდა. ეს სწორედ ის ხალხი იყო, რომელთანაც მას არასოდეს გაუწყვეტია კავშირი. ეს იყო მისი დასაყრდენი ძალა, როცა საქართველოში დაბრუნდა. 

- დიახ, მაგრამ როცა დაბრუნდა, თანდათან ბევრად უფრო საშიში ძალები მოიშორა. 

- ესენი სჭირდებოდა, რომ ის ძალები მოეშორებინა. 

- და შემდეგ ესენი რატომ ვერ მოიშორა? რეალურად, ქვეყნის არასასურველ სახეს ხომ ესენი ქმნიდნენ? 

- პოლიტიკურ სივრცეში დასაყრდენი ყოველთვის გჭირდება. თუ ნორმალურ ქვეყანაში ხარ, ეს არის ჯანსაღი პოლიტიკური სპექტრი, პარტიის ადგილობრივი, რეგიონული და ცენტრალური სტრუქტურა. მაგრამ ჩვენთან ხომ ეს არასდროს მომხდარა?! ჩვენთან დღემდე პარტია ბელადის გარშემო შეკრებილი მეგობრების, ნათესავების, ახლობლების დიდი ან პატარა ჯგუფია. ნაციონალური მოძრაობა ცოტა გამოირჩევა, ბოლო პერიოდში. 

- გამოვიდა, რომ კომუნისტური პარტიული სისტემა დღემდე არსებითად ვერ შევცვალეთ. პაატა ზაქარეიშვილმა თქვა ჩემთან ინტერვიუში - პირველი პრეტენზია, რაც ნაციონალური მოძრაობის რეფორმებთან მაქვს, ის არის, რომ ერთპარტიული სისტემა არ შეცვალესო.

- ნაციონალურ მოძრაობას რეფორმები საერთოდ არ ჩაუტარებია. კარგად უნდა გავიაზროთ, რა იგულისხმება პოლიტიკურ რეფორმაში. ჩვენ ძალიან ბევრი იურისტი გვყავს, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ ქვეყნის გარდაქმნა შესაძლებელია სამართლებრივი ნორმების ქაღალდზე დაწერით. მაგრამ ამ იურისტებს არ ესმით, რომ თითოეული მუხლის მიღმა მთელი სფეროები და პროცესებია, რომლებსაც სჭირდება კარგად გააზრება, კომპლექსურად განხილვა, შედეგის გაანგარიშება და მხოლოდ ამის შემდეგ გადატანა ქაღალდზე. ნაციონალური მოძრაობა ახორციელებდა მოდერნიზაციას, მაგრამ არა ტრანსფორმაციას. მოდერნიზაცია არის ზედაპირული გალამაზება, ტექნიკურ ასპექტში პროცესების დაჩქარება. მაგრამ შინაარსობრივი გარდაქმნა აბსოლუტურად არ მომხდარა. მთელი პრობლემა ისაა, რომ ჩვენთან პოლიტიკურ ამინდს ქმნიან დამალული ელიტები, კლანები და არა ფორმალური პარტიები, როგორც ნორმალურ ქვეყანაში ხდება. ეს ელიტები და კლანები საბჭოთა პერიოდის გადმონაშთია. მათ შევარდნაძის დროს გაიმაგრეს ფესვები და, ჩემი გადმოსახედიდან, დღესაც ისინი მართავენ პოლიტიკას საქართველოში. მათთვის აბსოლუტურად მიუღებელია პოლიტიკური სისტემის გაჯანსაღება. 

- მაგრამ ბევრჯერ მსმენია, რომ მასობრივი კორუფცია სააკაშვილის დროს აღმოიფხვრა და ახლაც დიდწილად მოგვყვება ის ინერცია. სპეციალისტები ამბობენ, რომ ბევრად უკეთესი მდგომარეობა გვაქვს, ვიდრე სხვა ჩვენნაირ ქვეყნებს, თუნდაც, ომამდელ უკრაინას. 

- აქაც დიდი განსხვავებაა. ჩვენ ვიყენებთ კორუფციას, როგორც ინდიკატორს, რომ, თითქოს, უკეთესები ვართ, ვიდრე უკრაინელები. ამავე დროს, უკრაინული სახელმწიფო აპარატი, ინსტიტუტები, მიუხედავად კორუფციისა, უფრო სახელმწიფოებრივად აზროვნებენ, ვიდრე, მაგალითად, საქართველოს სახელმწიფო უწყებები. 

- რაში გამოიხატება?

- ჩვენი სახელმწიფო აპარატი სრულიად პოლიტიზებულია და მთლიანად ემორჩილება მმართველ ძალას. უკრაინაში სხვანაირად არის. 

- ეს ხომ არ არის მიზეზი, რომ უკრაინაში ყოველთვის უფრო გამჭვირვალე და სანდო არჩევნები ტარდება, ვიდრე ჩვენთან? 

- რა თქმა უნდა! იქ ბიუროკრატია გაცილებით დამოუკიდებელია პოლიტიკური გავლენისგან, ვიდრე საქართველოში. შესაბამისად, უკრაინელებს არჩევნებში მეტი თავისუფლება აქვთ. იმდენად დეცენტრალიზებული ქვეყანაა, რომ რეგიონალიზაცია მათი წყევლაც არის და დიდი სარგებელიც. როცა ცენტრიდან მიდის  ბრძანება, რომელიც რეგიონისთვის მიუღებელია, საქართველოში ამ ბრძანებას ბრმად შეასრულებენ. უკრაინაში არ შეასრულებენ, მიუხედავად იმისა, რომ იქ შეიძლება კორუფცია სამჯერ მეტია, ვიდრე ჩვენთან. 

- 30 წლის განმავლობაში, რაც საბჭოთა კავშირი დაინგრა, თუ იყო კონკრეტული მომენტი, რომელიც საქართველომ ხელიდან გაუშვა, ან დაიგვიანა, ან არასწორი გადაწყვეტილება მიიღო და ამით დიდი ზიანი მიაყენა სახელმწიფოს განვითარებას?

- ზვიად გამსახურდიას პარტიას ერთგვარი პაქტი რომ დაედო მაშინდელ კომუნისტურ პარტიასთან და ორპარტიული პოლიტიკური სისტემა ჩამოყალიბებულიყო, ეს კომუნისტებს მისცემდა შანსს, რომ ევროპელი სოციალისტების მსგავს პარტიად გარდაქმნილიყვნენ და მემარცხენე მიმართულება შეენარჩუნებინათ; ხოლო ზვიადი და მისი მიმდევრები მემარჯვენე პარტიად ჩამოყალიბდებოდნენ. ეს თანამშრომლობა ქვეყანას საშუალებას მისცემდა, რომ ტრანსფორმაციულ, ევოლუციურ ფორმატში განვითარებულიყო. მე ვფიქრობ, ამ შემთხვევაში, კონფლიქტებსაც ავირიდებდით. 

- რაც თქვენ აღწერეთ, ეს სქემა გამეორდა შევარდნაძის დროს, როცა “მრგვალი მაგიდა” გაქრა პოლიტიკური სივრციდან. შემდეგ, სააკაშვილის მოსვლასთან ერთად, მოქალაქეთა კავშირიც გაქრა პოლიტიკიდან. ერთადერთი ნაციონალური მოძრაობაა, რომელიც ძლიერ ოპოზიციურ პარტიად ჩამოყალიბდა და ხელისუფლებაში დასაბრუნებლად იბრძვის. ყოფილი სახელისუფლო პარტიის ქმედით ოპოზიციურ პარტიად გარდაქმნამ რა მოგვიტანა ჩვენ, როგორც სახელმწიფოს?

- პრეცედენტი გვაქვს, რომ მმართველი პარტია ოპოზიციაში გადავიდა. ეს ძალიან კარგია. თუმცა, მეორე მხრივ, ამ მყიფე სიტუაციაში, არამდგრადი პოლიტიკური ინსტიტუტების და პოლარიზაციის პირობებში,  ეს რევანშის  დიდ საფრთხეს ქმნის. არანაირი გარანტია არ გვაქვს, რომ ნაციონალური მოძრაობა, უცებ რომ მოხდეს და ხელისუფლების სათავეში მოვიდეს, რევანშს არ განახორციელებს, ანუ პოლიტიკური სივრცის და ხელისუფლების მონოპოლიზაციას არ მოახდენს. მოსახლეობის ძალიან დიდი ნაწილი ისევ ეჭვის თვალით უყურებს ნაციონალურ მოძრაობას და ყველაზე დიდი კრიზისიც რომ მოხდეს საქართველოში, მაინც უნდობლობით იქნებიან გამსჭვალულები ნაციონალური მოძრაობის მიმართ. იმიტომ, რომ ამ პარტიას არანაირი ნიშან-წყალი არ გამოუვლენია, რომ თვისებრივად შეცვლილია, ან თავისი ნამოქმედარის შინაარსობრივ გადააზრებას აპირებს. თუ ასე გაგრძელდა, სააკაშვილის მომხრეები, ზვიადის მომხრეების მსგავსად, სექტასავით ჩამოყალიბდებიან.  

- როგორ? წლიდან წლამდე იზრდება ნაციონალური მოძრაობის ამომრჩეველი. 

- არ მგონია, რომ იზრდება, მე ვფიქრობ, რომ ეს რაოდენობა გაყინულია. რაც დრო გადის, სააკაშვილი პოლიტიკური მოვლენების მიმართ არაადეკვატური ხდება. რამდენადაც რევოლუციური ფიგურა იყო 2003 წელს და ის როლი, რაც შეასრულა, სრულიად მორგებული იყო მასზე, იმდენად ვერ ერგება თავის როლს დღევანდელ საქართველოში. და სხვა ვინღა დარჩა წამყვანი ფიგურა ნაციონალურ მოძრაობაში? 

 

 

„ჩვენ ისევ ამ ორი პარტიის მძევლები ვიქნებით.“

 

 

- აშკარაა მოსახლეობის ნიჰილიზმი როგორც ხელისუფლების, ისე ოპოზიციის მიმართ. გამოკვეთილი პოლიტიკური ლიდერი არც ერთ მხარეს არ ჰყავს. ეს რეალობა კარგია თუ ცუდი ქვეყნის განვითარებისთვის?

- საქართველოს საზოგადოება და ხალხი ორივეს მძევლად ჰყავს აყვანილი. 

 
ორივე ამ პარტიას - ქართულ ოცნებას თუ ნაციონალურ მოძრაობას, ვფიქრობ, ორივეს ესმის საკუთარი თავის სისუსტე. აბსოლუტურად კარგად იციან, რომ ეს ასე არის. ორივემ ძალიან კარგად იცის, რომ მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი არც ერთს ემხრობა და არც მეორეს, მაგრამ ორივეს, ამავე დროს, ძალიან კარგად ესმის, რომ ერთის ხელისუფლებაში დარჩენა პირდაპირ არის დამოკიდებული დანარჩენი მოსახლეობის მობილიზებაზე ნაციონალური მოძრაობის წინააღმდეგ, ხოლო მეორე ძალას მშვენივრად ესმის, რომ რაც შეიძლება დიდი კრიზისის დადგომა საქართველოში არის მისთვის შანსი, რომ მოახდინოს ამ დარჩენილი მასის მობილიზება ქართული ოცნების წინააღმდეგ და აქ, ამ კრიზისის ტალღაზე, ნაციონალური მოძრაობა არის ყველაზე აქტიური და მრავალრიცხოვანი ოპოზიციური ძალა, რომელიც ბუნებრივად გამოჩნდება იქ, როგორც ლიდერი ამ პროცესების მართვის.

 

- 2024-ის საპარლამენტო არჩევნებში ისევ ეს სქემა იმუშავებს? 

- ახლა ისეთი კატაკლიზმებია, არ ვიცით, პუტინის რეჟიმი გასტანს თუ არა 2024 წლამდე. ჩვენი შიდა პოლიტიკური მოვლენები დამოკიდებული იქნება იმაზე, რაც რუსეთ-უკრაინის ფრონტზე მოხდება. თუ ყველაფერი მეტ-ნაკლებად ძველებურად დარჩება და ქართული ოცნება კატასტროფულ შეცდომებს არ დაუშვებს, ჩვენ ისევ ამ ორი პარტიის მძევლები ვიქნებით. 

- მიგაჩნიათ თუ არა ასეთ კატასტროფულ შეცდომად  რუსეთთან მოლაპარაკებები საქართველოს ნეიტრალურ სტატუსზე? იქნება თუ არა ეს ის წითელი ხაზი, რომლის გადალახვის შემთხვევაში, მოსახლეობა იტყვის: არ მინდა სააკაშვილის მოძალადე რეჟიმი, მაგრამ ბევრად უფრო ძვირად მიღირს საქართველოს რეალური დამოუკიდებლობა?

- რთული კითხვაა იმიტომ, რომ საქართველოს მოსახლეობა ერთიანი არ არის თავის განცდაში და აღქმაში. ქართული ოცნება დიდ ინფორმაციულ პროპაგანდას დაიწყებს, რომ ომი არ გვინდა და ჩვენი ფიზიკურად გადარჩენის ერთადერთი შანსი ფინლანდიზაციაა. აღარ გავაგრძელებ, არ მინდა, ფუტუროლოგიაში გადავვარდეთ. 

- სრულიად რეალურ საფრთხეებზე მინდა ილაპარაკოთ თქვენ, როგორც სპეციალისტმა. 

- ჩვენ არ ვიცით, რითი დამთავრდება ომი. რამდენიმე სცენარია. ვთქვათ, რუსეთმა წაიღო უკრაინის ტერიტორიის ნაწილი - არ ვიცი, ნეიტრალიტეტით თუ ნეიტრალიტეტის გარეშე - მაგრამ პუტინის რეჟიმი გადარჩა. ამის შემდეგ მოდის და გვეუბნება, უკრაინასთან მეტ-ნაკლებად მოვაგვარე, ახლა შენ უნდა მოგიგვაროო. ამ სიტუაციაში როგორ ვიქცევით? ასეთ რუსეთთან თანამშრომლობა მიუღებელი მეჩვენება რაციონალურადაც და მორალურადაც. 

- მაინც, რა შეიძლება იყოს თანამშრომლობის ფორმატი?

- ეს რუსეთი უკვე აღარ არის ის რუსეთი, რაც უკრაინამდე იყო. ამ რუსეთს ვერავინ ვეღარ აკავებს. მისგან შემოთავაზებული ნეიტრალიტეტი, უბრალოდ, მარყუჟია, რომლითაც რუსეთად წოდებულ ჩრდილოეთ კორეაში შეგვათრევენ.

 
აი, აქ, რეალურად, მე ფრთხილი ვიქნები. იმიტომ, რომ მე არ მაქვს ილუზია, რომ ერი, როგორც ერთი, წამოდგება და დაიძახებს „არა!“

ბევრი იტყვის არას, მაგრამ ყველა არ იტყვის. 

- კრიტიკული მასა, რომელიც იტყვის „არას“ და ამ „არათი“ შეცვლის პოლიტიკის ვექტორს, არ გეგულებათ?

- ბოლო გამოკითხვებით, 87%-მა თქვა, რომ რუსეთი საქართველოს მტერია. მაგრამ ერთია, გამოკითხვის დროს ეს აღიარო და მეორეა, გიღირს თუ არ გიღირს ასეთ მტერთან დაპირისპირება. 

- იმისთვის, რომ კარგად წარმოვიდგინოთ, რაზე ვლაპარაკობთ, ერთი დამატებითი კითხვა მაქვს: რა შემთხვევაში შეწყდება დასავლეთის მიერ დაწესებული სანქციები რუსეთის მიმართ? ყველაზე ცუდი სცენარი რომ განვიხილოთ: უკრაინაში პრორუსული ხელისუფლება მოდის ფორმალური არჩევნების გზით. ამ შემთხვევაში, შეწყდება თუ არა სანქციები? 

- არა, სანქციები იქნება მანამ, სანამ რუსეთში რეჟიმი არ შეიცვლება.

- ამის რწმენა გაქვთ თუ ცოდნა? 

- ეს ცალსახაა. სანქციების გაუქმება გულისხმობს, რომ დაბრუნდა ის სიტუაცია, რაც სანქციების დაწესებამდე იყო. როცა ქვეყანა არ აპირებს საწყის პოზიციაზე დაბრუნებას, ერთადერთი გზა რეჟიმის შეცვლაა. როცა დასავლეთი დაინახავს მდგომარეობის გამოსწორების მკაფიო ტენდენციას, თანმიმდევრულად გააუქმებს სანქციებს. 

- რატომ ხდება ასე, რომ რუსეთი კბილებით არის ჩაჭიდებული გაფართოების დოქტრინას? ხომ ჰყავდათ გორბაჩოვი, ელცინი. რატომ ვერ ჩამოყალიბდნენ თანამედროვე ევროპულ სახელმწიფოდ?

- რუსები საკუთარ სახელმწიფოს აღიქვამენ იმ საზღვრებში, რომელშიც ადრე არსებობდა ჯერ რუსეთის იმპერია და შემდეგ საბჭოთა კავშირი.  უკრაინას და ბელორუსიას კი პუტინი რუსეთის იმპერიის განუყოფელ ნაწილად განიხილავს. 

- თითქოს, შეუძლებლად არ გამოიყურებოდა, რომ ელცინის დროს, საკმაოდ დასუსტებული ამბიციებით, რუსეთი შეერთებოდა მსოფლიოს საუკეთესო ნაწილს.

- მსოფლიოს საუკეთესო ნაწილთან შეერთება მაშინ შეიძლება, როცა ინსტიტუციურად უერთდები მას. როცა ინსტიტუტები მართავენ ქვეყანას და არა კლანები. ელცინის რუსეთი არის საბჭოთა კავშირის ნგრევის შემდეგ ეკონომიკურად დაცემული მცირე იმპერია, რომელიც მთელ მსოფლიოში მათხოვრობს და კრედიტებს იღებს, ოღონდ, გადარჩეს და ხალხი მშიერი არ ჰყავდეს. ამავე დროს, მმართველობითი სტრუქტურა აბსოლუტურად არ შეცვლილა, საბჭოთა კავშირიდან მოყოლებული. 

- ესე იგი, შანსიც არ ჰქონდათ. 

- არა, არ ჰქონდათ შანსი. ეს იგივეა, რაც მცირე ფორმატში მუდმივად ხდებოდა საქართველოში. სააკაშვილი იმიტომ იყო წარუმატებელი ჩვენი სახელმწიფოს ტრანსფორმაციაში, რომ იგივე გააკეთა, რაც პუტინმა: მოაწყო ხელისუფლების ვერტიკალი, მთლიანად დაიმორჩილა და გააძლიერა ძალოვანი სტრუქტურები, ძალოვნების გავლენა ეკონომიკურ სექტორზე განავრცო, ლოიალური ადამიანებით დააკომპლექტა სახელმწიფო ინსტიტუტები და არ მოახდინა სახელმწიფოს დეცენტრალიზაცია. პირიქით, რეგიონებს დაუნიშნა გუბერნატორები, რომლებიც მისი პოლიტიკის ზედამხედველები უნდა ყოფილიყვნენ ადგილზე. პუტინმაც ზუსტად იგივე გააკეთა. სიმეტრიული სიტუაცია შეიქმნა იქაც და აქაც. ეს ძალიან კარგი წინაპირობაა იმისთვის, რომ არ შედგე, როგორც სახელმწიფო. 

- ჩვენი მთავრობის ორმაგი პოლიტიკა - ლოიალობა დასავლეთისა და რუსეთის მიმართ - საქართველოს უსაფრთხოებასთან თუ არის რაიმე კავშირში?  

- საქართველოში დამკვიდრებული მმართველობის სტილი ცალსახად არადემოკრატიულია, ცალსახად შეუთავსებელია დასავლეთის პოლიტიკურ კულტურასთან. მაგრამ, ამავე დროს, საქართველოში მმართველ ელიტებს ესმით, რომ პუტინის მმართველობა, ადრე თუ გვიან, განწირულია. ეს ორჭოფობა იმით არის გამოწვეული, რომ, ერთი მხრივ, აშკარაა, მხოლოდ და მხოლოდ დასავლეთს აქვს პოტენციალი, რომ მომავალი შემოგვთავაზოს; მაგრამ, მეორე მხრივ, ელიტებს სურვილი აქვთ, რომ არ დაკარგონ ძალაუფლება და ამ ძალაუფლებით მოტანილი სხვადასხვა სარგებელი. დასავლეთისკენ რეალურად სვლა მათთვის ავტომატურად ნიშნავს ძალაუფლების დაკარგვას. ძალაუფლების დაკარგვა კი პირდაპირ უკავშირდება ფინანსურ, პოლიტიკურ თუ ფიზიკურ პასუხისმგებლობას.

 

 

„სახელმწიფო ინტერესი გვერდზე რჩება და სულ სხვა ლოგიკა უდევს საფუძვლად გადაწყვეტილებებს.“

 

 

- მაგრამ ამ ორმაგი პოლიტიკის გამო, ალბათ, არც დასავლეთმა იცის და არც რუსეთმა, რა მოლოდინი შეიძლება ჰქონდეთ საქართველოს მიმართ. 

- ყველას ძალიან კარგად ესმის, რომ ფორმალურად პროდასავლური ხელისუფლება გვყავს, მაგრამ შინაარსობრივად - აბსოლუტურად არადასავლური. რა გადაძლევს, ფორმალიზმი თუ შინაარსი, ეს სიტუაციის მიხედვით გადაწყდება. უსაფრთხოებაზე როცა ვსაუბრობთ, პრობლემა ის არის, რომ  ხელისუფლება არ ცდილობს, რაციონალური ნაბიჯები გადადგას და სახელმწიფოსთვის საფრთხეები შეამციროს. ხელისუფლება ფიქრობს, როგორ შეინარჩუნოს ძალაუფლება, თუნდაც, შეზღუდული ფორმატით. ბუნებრივია, სახელმწიფო ინტერესი გვერდზე რჩება და სულ სხვა ლოგიკა უდევს საფუძვლად გადაწყვეტილებებს. ეს იმის პირდაპირი მიზეზია, რომ სახელმწიფო არაერთ დარტყმას მიიღებს. 

- ეს ხომ ესმის დღევანდელ ხელისუფლებას? შეიძლება, არ ესმოდეთ? 

- შეიძლება ესმით, მაგრამ მათ კალკულაციაში ეს მისაღები რისკია. 

- სინამდვილეში, საქართველოს უსაფრთხოება რას ნიშნავს? რა არის ჩვენი უსაფრთხოების მინიმუმი? 

- უსაფრთხოება კომპლექსური ცნებაა, მაგრამ ზოგადად გულისხმობს ისეთი პირობების შექმნას, როდესაც უზრუნველყოფილია სახელმწიფოს პოლიტიკური, ეკონომიკური, საზოგადოებრივი განვითარება. ჩვენ ფორმალურად რაღაც მიზნები გაქვს, რომლებიც ქაღალდზე წერია, მაგრამ რეალურად სულ სხვა რამ კეთდება. ეს არის ზუსტად არაფორმალური მმართველობა, რაც საქართველოში 1990-იანი წლებიდან მოდის და არასდროს შეწყვეტილა. 

- მოტივი ყოველთვის ძალაუფლების შენარჩუნება იყო?

- რა თქმა უნდა. სახელმწიფოს პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ერთიანობის შეგრძნება არც პოლიტიკურ ელიტაშია,  არც საზოგადოებაში. 

- ერთი „ჩანართი“ კითხვა მაქვს: შავი ზღვის ფაქტორი ჩვენთვის მეტ შესაძლებლობას მოიცავს თუ მეტ საფრთხეს? 

- შავი ზღვა არის ჩვენთვის ყველაზე კარგი, რაც შეიძლებოდა დაგვმართოდა ამ გეოპოლიტიკურ სივრცეში. ეს არის ჩვენი კარიბჭე, რომელიც დასავლეთთან გვაკავშირებს და განვითარების საშუალებას გვაძლევს. 

- საფრთხე არ ახლავს? 

- საფრთხე არის. მაგრამ ხმელეთი ჩვენ არ გვთავაზობს კავშირს დასავლეთთან და ზღვა გვთავაზობს. ხმელეთზე ყველა მხრიდან რომ შემოგვიტიონ, დასავლეთთან კავშირს მაინც ვინარჩუნებთ შავი ზღვით.

- ესე იგი, საქართველოს თავდაცვის კუთხით, ზღვა მხოლოდ და მხოლოდ დადებითი ფაქტორია. 

- ცალსახად. წმინდა სამხედრო თვალსაზრისით, ზღვა ერთ-ერთი ფაქტორია, რომლის საშუალებით ჩვენ შეიძლება მივიღოთ დახმარების გარანტიები. აღარ ვსაუბრობ, უსაფრთხოების რა განზომილება აქვს სატრანსპორტო დერეფანს და სავაჭრო ჯაჭვს: ჩინეთი, შუა აზია, საქართველო და ზღვით - ევროპისკენ. 

- რამდენადაც ვიცი, ახლა ეს დერეფანი არ მუშაობს.

- ძალიან მცირე დოზით მუშაობს. შევარდნაძეს კარგად ესმოდა, რომ სატრანსპორტო დერეფნის შექმნას მოჰყვებოდა პოლიტიკური ინტერესი დასავლეთის და სხვა დიდი მოთამაშეების მხრიდან, რაც რუსეთის მონოპოლიურ მდგომარეობას შეზღუდავდა. 

- რა გააკეთა ზღვის გასააქტიურებლად? 

- მან გახსნა ენერგოდერეფანი აზერბაიჯანიდან საქართველოს გავლით. სატრანსპორტო დერეფანი კი, რომელიც მხოლოდ ზღვით ხორციელდება, არ ამუშავებულა.. 

- ვერ აამუშავა?

- არ ვიცი, ვერ თუ არ. სტრატეგიული ინტერესი არსებობს, რომ საქართველოზე სავაჭრო-სატრანსპორტო დერეფანმა გაიაროს და შესაბამისი უსაფრთხოების მექანიზმებიც ამუშავდეს. კითხვა ასეთია: რეალურად, რატომ არ „მუშაობს“ ეს ინტერესი? ამ კითხვის პასუხად იმდენად საფრთხეებს არ ვხედავ, რამდენადაც პოლიტიკურ ელიტებს შორის სხვადასხვა ინტერესის დომინირებას. 

- ვინ შეიძლებოდა წინააღმდეგი ყოფილიყო, რომ სატრანსპორტო დერეფანი ამუშავებულიყო, ზღვის გავლით?

- ის, ვინც უფრო მეტად რუსული წესებით თამაშობს. 

- გმადლობთ. თქვენ ნათქვამი გაქვთ: „დასავლეთი ეხმარება იმას, ვინც საკუთარ თავს ეხმარება.“ მიგაჩნიათ თუ არა, რომ დასავლეთი ადეკვატურად ეხმარება უკრაინას?

- მე ვფიქრობ, რომ არ ეხმარება ადეკვატურად. უკრაინის მიმართ გაცილებით მეტი პოლიტიკური სოლიდარობა უნდა გამოჩენილიყო, რასაც ვერ ვხედავ. ერთგვარი „მარშალის გეგმა“ უნდა ამოქმედებულიყო, რომელშიც იქნებოდა სამხედრო დახმარების კომპონენტიც და ეკონომიკური დახმარების კომპონენტიც. მკაფიო უნდა იყოს, ზოგადად, რას ვუპირებთ უკრაინას. რუსეთის პირისპირ ვტოვებთ? თუ შევეცდებით, რომ უფრო მეტი პოლიტიკური და სამხედრო აქტივობით ვაიძულოთ რუსეთი, რომ უკან დაიხიოს? როცა პუტინი ვერ ხედავს ერთიანობას დასავლეთის პოზიციებში, მეტად წახალისებულად გრძნობს თავს. 

- თქვენ ამბობდით, რომ 2008 წლის შემდეგ რუსეთის არმიის ბრძოლისუნარიანობა ძალიან გაიზარდა, რომ არმია ტექნიკურად ხელახლა აღიჭურვა. ახლა სპეციალისტები ამბობენ, რომ რუსეთის არმია ოთხი თაობის ტექნიკას იყენებს, რაც ნიშნავს, რომ ტექნიკის ნაწილი ძალიან ძველია. ხომ არ გადახედეთ თქვენს შეფასებას რუსეთი არმიის შესაძლებლობებთან დაკავშირებით?

- არა, არ გადამიხედავს. იმიტომ, რომ მოდერნიზება მართლა მოხდა და ბევრი ტექნიკა ჩანაცვლდა. მაგრამ ტექნიკას მართავს ადამიანი. დიდი რაოდენობით ჯარის მართვის უნარი რუსებს არ აღმოაჩნდათ. ქაოსია ქვედანაყოფების გადაადგილებაში, ლოგისტიკურ მომარაგებაში, პოზიციების დაკავებაში. უკრაინელები ამით სარგებლობენ. მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ რუსების ტექნიკა და შეიარაღება ეფექტური არ არის. 

- ომის პირველ დღეებში ნათქვამი გაქვთ, რომ დრო უკრაინის მეგობარია. ახლაც ასეა?

- ვთქვი, რომ ორი კვირაა საჭირო, რათა დავინახოთ, ომი საით წავა. გაჩერდება რუსეთი? რითი დაკმაყოფილდება? არის თუ არა შანსი, რომ უკრაინა დაიპყრონ? ორი კვირა გავიდა და მივხვდით, რომ რუსეთი გაიჭედა. პატარ-პატარა წინსვლით ცდილობს, თავის მიზნებს მიაღწიოს. დრო გვიჩვენებს, ერთი მხრივ, რა პროცესები დაიწყება რუსეთში და, მეორე მხრივ, რა პროცესები გაგრძელდება დასავლეთში, უკრაინასთან დაკავშირებით. ეს ორი ცვლადი გადაწყვეტს, ვის სასარგებლოდ დაირღვევა წონასწორობა. თუ დასავლეთი გზადაგზა ფინანსურად დააკომპენსირებს უკრაინის ჯარის დანაკარგს, ომი, შეიძლება, დიდხანს გაგრძელდეს. 

- ამისთვის უკრაინას საკმარისი შიდა რესურსი აქვს? 

- დიახ, უკრაინას შეუძლია, მოკლე პერიოდში დააყენოს მილიონიანი ჯარი და მერე, დაახლოებით, ექვს თვეში, კიდევ ერთი მილიონი მიაყოლოს.

 

 

„ახალ გადანაწილებაში გაირკვევა, ვინ ვის გარშემო დაიწყებს კონსოლიდაციას.“

 

 

- რითიც დავიწყეთ, იმითვე მინდა, დავასრულოთ. საერთაშორისო წესრიგთან დაკავშირებით ნათქვამი გაქვთ: ან ყველა სახელმწიფო თანასწორია, სიდიდის მიუხედავად; ან დიდები მართავენ დედამიწას და პატარები ემორჩილებიან. დღეს სასწორი საით იხრება? 

- საერთაშორისო ურთიერთობებში ორი ძირითადი თეორია არსებობს: რეალიზმის თეორია და ლიბერალური ინსტიტუციონალიზმი. რეალიზმი ამბობს, რომ დიდი სახელმწიფოების ძალა, პოტენციალი და ინტერესები მართავს გლობუსს. პატარა სახელმწიფოები ან დიდებს უნდა მიეტმასნონ, ან გაერთიანდნენ. ეს ის პოზიციაა, რასაც ახლა წარმოადგენს რუსეთი. დასავლეთი, ჯერჯერობით, ებღაუჭება მეორე თეორიას, რომ ყველა სახელმწიფო იცავს თავის ღირებულებებს; რომ საგარეო პოლიტიკა წარიმართება არა ძალის ფაქტორით, არამედ, მოლაპარაკებით, ერთობლივი ინტერესებით. უკრაინაში ამ ორი კონცეფციის ჭიდილია. რომელი მხარეც გაიმარჯვებს, ის განსაზღვრავს მომავალს. 

- არის საფრთხე, რომ დასავლეთშიც ვერ გაიმარჯვოს მეორე კონცეფციამ? 

- ბუნებრივია, დასავლეთი აცხადებს, რომ ეს არის მისი ღირებულებები, მაგრამ საქციელი ზოგჯერ აბსოლუტურად საწინააღმდეგოა. 

- პირველ რიგში, თვითონ დასავლეთში უნდა გაიმარჯვოს ლიბერალურმა თეორიამ, ასე გამოდის.

- დიახ, ამიტომ არის აუცილებელი დასავლეთის კონსოლიდაცია. სხვა შემთხვევაში, დაიწყება დასავლეთის დაქსაქსვა და დაქუცმაცება. გაიმარჯვებს ცარიელი ძალა და დასავლეთი შიგნიდან დაიშლება. შემდეგ, ახალ გადანაწილებაში გაირკვევა, ვინ ვის გარშემო დაიწყებს კონსოლიდაციას. ეს თვითონაც ესმით, მაგრამ დასავლეთს დაგვიანებული რეაგირება ახასიათებს. 

- თქვენი აზრით, შესაძლებლობებს გარემოებები ქმნის, თუ ადამიანები ქმნიან?

- ორივე თანაბრად. სომხეთის მაგალითს მოვიყვან. იქ დემოკრატიული მთავრობაა და ფაშინიანს უნდა, რომ სომხეთი გამოიყვანოს იმ ჩიხური მდგომარეობიდან, როცა მხოლოდ რუსეთი და თურქეთი ჰყავს მომლაპარაკებელ მაგიდასთან. უნდა, რომ ქვეყანამ დასავლეთისკენ იმოძრაოს, მაგრამ ბუნებრივად არ არის მის გარშემო დამხმარე ფაქტორები. ძალიან ბევრი რამ უნდა დაემთხვეს, მათ შორის, დასავლეთის ინტერესი, ზოგადად, სამხრეთ კავკასიის რეგიონის მიმართ, რომ ფაშინიანის მიზნები გამართლდეს და პიროვნულმა ფაქტორმა იმუშაოს. ჩვენს შემთხვევაში, პირიქითაა. დასავლეთის ინტერესი არსებობს, ჩამოდიან, გვეუბნებიან, რომ დაგეხმარებით, ოღონდ, რეფორმები ჩაატარეთ, ასე და ასე მოიქეცითო... გარეშე ფაქტორები ახლაც კი ჩვენ სასარგებლოდ ლაგდება, მაგრამ ჩვენი აქტიურობა ნულამდეა დასული. 

- ამას პიროვნულ ფაქტორს უკავშირებთ?

- ამას ვუკავშირებ პიროვნულ ფაქტორს, ჯგუფურს, კლანურს, როგორც გნებავთ, ისე დაარქვით. მაგრამ ეს ის ფაქტორებია, რომლებიც ანულებს ჩვენთვის სასიკეთო გარემოებებს

- საერთოდ თუ ხედავთ საღ აზრს იმაში, რასაც ახლა „სიფრთხილის პოლიტიკას“ უწოდებენ?

- სიფრთხილის პოლიტიკა სწორი პოლიტიკაა. მე არ ვემხრობი ბევრ წინადადებას პოლიტიკური ოპოზიციიდან, რომელთა მთავარი ამოცანაა, უბიძგონ ხელისუფლებას, დაუფიქრებელი ნაბიჯი გადადგას. ოპოზიციის მიზანია, გამოიწვიოს კრიზისი და ამ კრიზისის საფუძველზე მოვიდეს ხელისუფლებაში. ამდენი ხელისუფლებასაც ესმის და ოპოზიციასაც. სიფრთხილის პოლიტიკა იმ გააზრებული, ფრთხილი ნაბიჯების გადადგმაა, რომლებიც ეროვნულ ინტერესებს არ დააზიანებს. მაგრამ ჩვენ ვთქვით, რომ ეროვნული ინტერესების დღევანდელი გაგება აცდენილია სახელმწიფოებრივი აზროვნებისგან და პიროვნებების, ჯგუფების, კლანების სასარგებლო ნაბიჯების გადადგმას გულისხმობს. სახელმწიფოებრივი ინტერესის ერთიანი აღქმა ჩვენთან არ არსებობს. ეს დიდი პრობლემაა. 

- გმადლობთ საინტერესო საუბრისთვის. ინტერვიუს დავასრულებთ თქვენი კომენტარით ცნობილი ადამიანების ორ გამონათქვამზე. პირველი ციტატის ავტორია შვეიცარიელი ფსიქიატრი კარლ გუსტავ იუნგი (1875-1961): „თუ ვერ ვაცნობიერებთ, რა ხდება ჩვენში, გარედან ხედვით გვეჩვენება, რომ ეს ბედისწერაა.“ 

- ფანატიკოსები ყველაფერზე ამას ამბობენ: „ეს ღმერთის ნებაა!“ „ეს ბედისწერაა!“ მაგრამ აღიარება, რომ ყველაფერი ღმერთის ნება ან ბედისწერაა, ნიშნავს, რომ საკუთარ თავზე ხელი გაქვს აღებული და პასუხისმგებლობა მთლიანად სხვაზე გადაგაქვს. ეს კი უმთავრესი ნაბიჯია იმისკენ, რომ დეგრადაციის გზას დაადგე. 

- მეორე ციტატა ეკუთვნის ჩინელ ფილოსოფოსს - ლაო ძის (ძვ.წ. VI ს.): „ყველაფრის წინასწარმეტყველება შეიძლება, მომავლის გარდა.“

- რა თქმა უნდა, სრულიად ვეთანხმები. ისიც კი არ ვიცით, ორი წამის შემდეგ რა მოხდება. შეგვიძლია, მხოლოდ ტენდენციებს დავაკვირდეთ და რამდენიმე ვარიანტი გავთვალოთ. ჩვენი ტვინი ვერასდროს გასწვდება უამრავი ვარიანტის კომპლექსურობას, ერთმანეთზე რომ არის დამოკიდებული. 

- ფაქტობრივად, ეს ციტატა ნიშნავს, რომ, სინამდვილეში, არაფრის წინასწარმეტყველება არ შეიძლება?

- დიახ, ირონიაა ადამიანის მიმართ. წინასწარმეტყველებაა, როცა იცი, რა მოხდება. მაგრამ ვერ გეცოდინება, რადგან ადამიანს არ გააჩნია საკმარისი რესურსი, რომ მომავალი განჭვრიტოს. 

ფოტომასალა: ირაკლი გედენიძე

გუნდი

ირაკლი გედენიძე

ზურაბ ქურციკიძე

გიო კუსიანი

გიორგი ურუშაძე

თამთა ყუბანეიშვილი

ნანა ყურაშვილი

ინგა ქორიძე