ინტერვიუს შესახებ
ჩვენს დროში და ჩვენს ქვეყანაში ძნელად შეხვდებით გარემოს მიმართ ისეთ ადეკვატურ ადამიანს, როგორიც 87 წლის პოეტი და მწერალი ვახტანგ ჯავახაძეა.
ბატონი ვახტანგის ლექსები ყოველთვის მიყვარდა და აბსოლუტურად ზუსტად მახსოვს, როდის, რა ვითარებაში წავიკითხე პირველად მისი „ელეგია“, რომელიც გარდაცვლილ მეუღლეს მიუძღვნა. მახსოვს გაოცება არა ამ „ხანგრძლივი ლექსით“, არამედ სწორედ იმ ადამიანით, რომელსაც ასეთი ლექსის დაწერა შეეძლო.
ამას დავუმატოთ კომუნისტების დროიდან გამოტანილი პატიოსანი სახელი და უბრალოდ მოწყობილი ოროთახიანი ბინა.
ამას დავუმატოთ ექვსჯერ გამოცემული წიგნი „უცნობი“, რომლის გარეშე, ალბათ, არ გვეცოდინებოდა სიმართლე გალაკტიონ ტაბიძეზე.
მჯერა, ამ ინტერვიუს შემდეგ ბატონი ვახტანგი კიდევ ბევრ პერსონალურ გულშემატკივარს შეიძენს. პირველი მე ვარ.
ია ანთაძე
- „მე მწერალი ვარ! - ამის წარმოთქმა ისეთივე უხერხულია, როგორც ამ სიტყვებისა: მე ლამაზი ვარ!“ ევგენი შვარცის ეს ფრაზა თქვენი ჩანაწერების წიგნში ამოვიკითხე. ბატონო ვახტანგ, რით იყო ეს სიტყვები თქვენთვის საინტერესო?
- ახლაც არ ვარ დარწმუნებული, რომ გავა დრო და პირადად მე დავრჩები, როგორც მწერალი. შეიძლება, „უცნობის“ გამო დავრჩე, გალაკტიონის ხათრით. მაგრამ ჩემი ლექსებით დამიმახსოვრებენ თუ არა, არ ვიცი. ჩემთვის ცოტა ტრაბახის ელემენტია ამ ფრაზაში, როცა ადამიანი ამბობს, მე მწერალი ვარო.
- მე მხატვარი ვარო, ვინმემ რომ თქვას, ეს ხომ ნიშნავს, რომ თავის პროფესიაზე გველაპარაკება?
- კი, ბატონო. რატომღაც მგონია, მხატვარს მეტი უფლება აქვს, ვიდრე მწერალს, რომ თავის პროფესიაზე ილაპარაკოს. მე ლექსს რომ დავწერ, გავა დრო და აღარაფერს ვწერ. ასე მგონია, ლექსი არასდროს დამიწერია და კიდევ დავწერ თუ არა, არც ეგ ვიცი. ვიღაც გკარნახობს და ან გიკარნახებს, ან - არა. არ მინდა, გამომივიდეს, თითქოს, პოეტი მხატვარზე მეტია, ამას არ ვამბობ. მაგრამ პოეზიას თავისი სპეციფიკა აქვს.
ჩემი ლექსებით დამიმახსოვრებენ თუ არა, არ ვიცი.
- ერთ შეხვედრაზე თქვენ ბრძანეთ: „მე მგონი, მე ვგავარ ჩემს ლექსებს.“ რა კუთხით ამსგავსებთ საკუთარ თავს თქვენს ლექსებს?
- როცა ლექსს ვწერ, რა თქმა უნდა, ჩემს თავს გამოვხატავ შინაგანად. გრაფიკულ ლექსებსაც ვწერ და ავტოპორტრეტიც მაქვს დახატული ლექსით. ჩემს ლექსებს რომ წაიკითხავს დაინტერესებული ადამიანი, ალბათ, გარკვეული წარმოდგენა შეექმნება ჩემს პიროვნებაზე.
- მე ასეთი შთაბეჭდილება მრჩება, რომ თქვენ პროგნოზირებადი ადამიანი ბრძანდებით - წესიერი, მოწესრიგებული, გაწონასწორებული. თქვენი ლექსები ბევრად უფრო ამოუცნობი და მოულოდნელია, ვიდრე თქვენ. მე ვერ ვიტყოდი, რომ თქვენი ლექსები გგავთ.
- რაც ახლა მითხარით, ჩემთვის კომპლიმენტია. სწორედ მაგას ვცდილობ, რომ ჩემი ზოგიერთი ლექსი მაინც მოულოდნელი იყოს მკითხველისთვის. ისეთი უცნაურობები გამოჩნდეს, რომ მკითხველმა არც დაიჯეროს, მე თუ დავწერე. ომის პერიოდში ვარ გაზრდილი და გაჭირვებამ ისე ჩამომაყალიბა, რომ ზომიერად ვცხოვრობ. შეიძლება, ცხოვრებაში ბევრის უფლებას არ ვაძლევდე თავს, მაგრამ პოეზიაში, ვცდილობ, მეტად თამამი და მოულოდნელი ვიყო - როგორც თქვენ ბრძანეთ.
- რაც უფრო ახლოს მოვედი თქვენს შემოქმედებასთან, თქვენს პიროვნებასთან, მით უფრო მეტი სიმამაცე დავინახე თქვენში. ეს სიმამაცე ასაკთან და გამოცდილებასთან ერთად მოდის, თუ ადამიანი თავისი სიმამაცით იბადება?
- თქვენს კითხვას ზუსტად ვერ აღვიქვამ. სიმამაცედ ის მიმაჩნია, ადამიანი რაღაც განსაკუთრებულს რომ ჩაიდენს, ვიღაცას რომ გადაარჩენს... ასეთი სიმამაცე არ მაქვს ბიოგრაფიაში. ამ სიტყვას „სიმამაცე“ ჩემ მიმართ რატომ ხმარობთ?
- მაშინ დავიწყოთ წიგნის რედაქტორის პროფესიაზე საუბრით. თქვენ, როგორც რედაქტორი, ზოგჯერ ისეთ ნაბიჯებს დგამდით, რასაც სხვები, მგონი, ვერ ბედავდნენ. მაგალითად, გავიხსენოთ ანა კალანდაძის მესამე წიგნი. მისი პირველი და მეორე წიგნის რედაქტორი თქვენ არ იყავით და ეს წიგნები სანახევროდ სავსე იყო ე.წ. „ორთქმავალი“ ლექსებით (ანუ ლექსებით პარტიაზე და ბელადებზე). ამ ლექსებს უნდა „გაეტანა“ დანარჩენები. თქვენ „ორთქმავალი“ ლექსები ამოიღეთ და გვერდზე გადადეთ, რაც ქალბატონ ანას ძალიან გაუკვირდა. დღევანდელი გადასახედიდან რომ შევაფასოთ თქვენი საქციელი, ეს რისკი მთლიანად თქვენს თავზე აიღეთ, თუ გარკვეული რისკის ქვეშ ქალბატონი ანაც დააყენეთ, როგორც ავტორი?
- არა, ეს არის პირადად ჩემი - ტრაბახად თუ არ ჩამომართმევთ - გაბედულება. 1960 წელს უნდა გამოსულიყო ანას წიგნი. 1959 წელს, როცა ჩვენ ვმუშაობდით, სტალინის რეჟიმი და სტალინიზმი ჯერ კიდევ არსებობდა. გულწრფელად რომ გითხრათ, ახლაც მიკვირს, როგორ გავბედე ამ ლექსების ამოღება. ეგ რომ გახმაურებულიყო, სულ მცირე, სამსახურს დავკარგავდი.
ავტოპორტრეტიც მაქვს დახატული ლექსით.
- მერე, მოგვიანებით, ხომ აღმოჩნდა, რომ იცოდნენ წიგნიდან ლექსების ამოღების ამბავი?
- 7 წლის შემდეგ, ბესო ჟღენტმა ანას უსაყვედურა, შენ ლენინი არ გიყვარს, მასზე ლექსები წიგნიდან ამოიღეო. ანამ უპასუხა, გამომცემლობაში ამოიღესო, მაგრამ ჩემი გვარი არ უხსენებია. იქვე გურამ ასათიანიც იყო და ის წაეხმარა: ბატონო ბესო, ანამ ლექსები არ შეიტანა წიგნში, თორემ ლენინზე აზრი კი არ შეუცვლიაო?! სტალინის სიკვდილის შემდეგ, ცოტა მაინც შერბილდა სიტუაცია და მეც იმიტომ გავბედე. ბესო ჟღენტმა კი მეტი ვეღარ იკადრა. რაც 1937 წელს იკადრა, ეტყობა, 1967 წელს იმას ვეღარ იკადრებდა.
- კიდევ ერთ შემთხვევას იხსენებთ: საგარეჯოს რაიონზე რომელიღაც ავტორი წიგნს წერდა და ასეთი რამ ეწერა - მოვა დრო და მედეა მეზვრიშვილის სურათს ქართველი ხალხი შუშანიკ დედოფლის და თამარ მეფის სურათების გვერდით დაკიდებსო. თქვენ გირჩევიათ, მოდი, ეს ნაწილი ამოვიღოთო და ისიც დაგთანხმებიათ.
- შევცდი, რომ ამოვაღებინე. ეს ისეთი კურიოზია, რომ არ უნდა დაიკარგოს. არ მინდა იმ მწერლის დასახელება, გარდაცვლილია უკვე. ჩემი ხელით წავუშალე, მაგრამ მერე ვინანე, ნეტავ, დამეტოვებინა-მეთქი.
- როგორც რედაქტორს, კიდევ რა გაქვთ ისეთი გაკეთებული, რაც ადვილი გასაბედი არ იყო?
- მაგალითად, კანდიდ ჩარკვიანის მოგონებები გამოდიოდა. იქ კანდიდ ჩარკვიანს გალაკტიონ ტაბიძის შესახებ ეწერა: გალაკტიონი საზოგადოებრივ საქმიანობაში ვერ ჩავაბით; ლოთობდა და ორდენები დაკარგაო. მე ვთხოვე, ბატონო კანდიდ, თუ შეიძლება ეს ფრაგმენტი ამოიღეთ-მეთქი. თავიდან არ დამეთანხმა, გამიჯიუტდა. მერე მაინც ამოიღო და წიგნი რომ გამოვიდა, ასეთი წარწერით მაჩუქა: „მადლობა თანამონაწილეობისთვის“. ახლა ვამბობ, რომ უნდა დამეტოვებინა ეს ნაწილი. არ უნდა დაიკარგოს ოფიციოზის დამოკიდებულება გალაკტიონის მიმართ.
გაჭირვებამ ისე ჩამომაყალიბა, რომ ზომიერად ვცხოვრობ.
- ეს ამბავი როდის მოხდა?
- გასული საუკუნის 80-იანი წლები იყო. მაშინ გამოდიოდა კანდიდ ჩარკვიანის მოგონებები. სხვათა შორის, ძალიან საინტერესო წიგნია.
- მოგონებები როცა გამოვიდა, კანდიდ ჩარკვიანი უკვე კარგა ხნის წასული იყო ცეკას პირველი მდივნის პოსტიდან, არა?
- დიახ, მოხსნეს, გადასახლებულივით იყო. ეს წიგნი რომ გადმომცეს რედაქტირებისთვის, პარტიის ცენტრალური კომიტეტის თავმჯდომარემ (ვალერი ბაქრაძემ) მითხრა, მოსკოვშია წაკითხული და პირდაპირ გაუშვით სტამბაშიო. მე პირდაპირ როგორ გავუშვებდი?! წავიკითხე, რა თქმა უნდა.
- ამბის მეორე მხარეც მაინტერესებს. თქვენ, როგორც ავტორს, რა გამოცდილება გაქვთ რედაქტორებთან ურთიერთობის კუთხით?
- ჩემი წიგნი „უცნობი“, რომელიც გალაკტიონ ტაბიძის ცხოვრებას ეხება, თავიდან აკრძალული იყო. ეს წიგნი რომ დავწერე, ჩემს მეგობარ ბესიკ ხარანაულს ვუთხარი, რაღაც უცნაური წიგნი დავწერე და, აბა, წაიკითხე-მეთქი. ერთი კვირის შემდეგ რომ მოვიკითხე „უცნობის“ ამბავი, მითხრა, წავიკითხე, რედაქციაში წავიღე, არჩილმაც წაიკითხა და სტამბაში გავგზავნეთ, უნდა დავბეჭდოთო. ბესიკი „მნათობის“ რედაქციაში მუშაობდა, სადაც რედაქტორი არჩილ სულაკაური იყო. გამიხარდა, რა თქმა უნდა. პირველი ნაწილი რომ აიწყო და კორექტურა წავიკითხე, ბესიკმა დამირეკა, გაგვიჩერეს ჟურნალი, მასალები უნდა ამოვიღოთო. „მნათობის“ ერთმა თანამშრომელმა მწერალთა კავშირის ყოფილი თავმჯდომარის სახლში მიიტანა ამბავი, რომ იბეჭდება წიგნი, რომელშიც აღწერილია, როგორ მძიმედ ცხოვრობდა გალაკტიონი და თავი როგორ მოიკლაო. გალაკტიონმა თავი რომ მოიკლა, ეს მაშინ ოფიციალურად არ ცხადდებოდა. დარეკა ცეკაში, ცეკადან დაურეკეს არჩილ სულაკაურს და „უცნობის“ დაბეჭდვა აკრძალეს. ორი წლის შემდეგ რეზო ჭეიშვილი დანიშნეს „განთიადის“ რედაქტორად ქუთაისში. მოვიდა ჩემთან და მითხრა, შენი აკრძალული „უცნობი“ მომეცი და დავბეჭდავო. მე ვუთხარი, მაშინ ერთ ნომერში დავბეჭდოთ-მეთქი. ცოტა შევამცირეთ და, ასე ვთქვათ, „გავაპარეთ“. ადრე ლექსებიც მქონდა, რომლებიც მთავლიტმა ამოიღო. პოემა მქონდა „ღია ქალაქი“, რომელიც „ცისკარში“ იბეჭდებოდა და მთავლიტმა არ გაუშვა. ასეთი შემთხვევები მქონდა, როგორც ავტორს.
გულწრფელად რომ გითხრათ, ახლაც მიკვირს, როგორ გავბედე ამ ლექსების ამოღება.
- წიგნს ჯერ რედაქტორი და მთავარი რედაქტორი კითხულობდნენ, თუ ჯერ მთავლიტი (ანუ ცენზორი) კითხულობდა?
- არა, ჯერ რედაქტორი კითხულობდა და წიგნი რომ აიწყობოდა, მერე მიდიოდა მთავლიტთან. რედაქტირება კი პირველწყაროს მიხედვით ხდებოდა. ყველა წიგნს, როცა დაიბეჭდებოდა, ეწერა: „უ.ე.“ ანუ „უფლება ეძლევა“. მხოლოდ კლასიკას არ სჭირდებოდა მთავლიტის ნებართვა. ბევრი შემთხვევა გვქონდა, როცა წიგნი მთლიანად გაგვიჩერეს, ან ლექსების ნაწილი ამოგვაღებინეს.
- რედაქტორს შეეძლო ეთქვა, რომ რომელიღაც ლექსი ამოსაღებია? თქვენც ხომ ამოუღეთ ლექსები ანა კალანდაძეს?
- ეს ავტორთან შეთანხმებით ხდება. ავტორი თუ დაგთანხმდება, ამოიღებ.
- თუ არ თანხმდება ავტორი?
- მაშინ შენ, როგორც რედაქტორი, უარს ამბობ წიგნის გამოცემაზე, თუ პრინციპული საკითხია.
- რამდენიმე სხვადასხვა ადამიანისგან მსმენია, რომ გამომცემლობის მთავარი რედაქტორებიც ბევრს იღებდნენ საკუთარ თავზე. მათაც შეეძლოთ, წიგნის ბეჭდვა გაეჩერებინათ.
- რა თქმა უნდა, ყველაზე ფხიზელი მთავარი რედაქტორი უნდა ყოფილიყო. მაგალითად, როცა მე ვიყავი მთავარი რედაქტორი, ჩვენთან წელიწადში 400 წიგნი გამოდიოდა და ხუთი მოადგილე მყავდა. პირველი ამოცანა იყო, რომ პოლიტიკური შეცდომა არ დაგვეშვა - იდეურ შეცდომებზე იყო გამახვილებული ყურადღება, მერე მოდიოდა მხატვრული მხარე. ეს იყო საბჭოთა სტრუქტურის საცეცები, რომ თავისუფალი აზრი არ გაჭაჭანებულიყო.
- ბოლო ინსტანცია მთავლიტი იყო, თუ მთავარი რედაქტორი?
- არა, წიგნი მთავლიტთან რომ მიდიოდა, მას გავლილი ჰქოდა მთავარი რედაქტორის ეტაპი.
არასდროს ვეტყოდით ავტორს, რომ წიგნს მთავლიტი არ უშვებს.
- ანუ მთავლიტს შეეძლო, მთავარი რედაქტორისთვის ესაყვედურა, ეს მასალა ჩემამდე რატომ გამოუშვითო?
- მთავლიტს შეეძლო, მაგრამ ეს საყვედური არ იყო. დაგვიძახებდნენ ხანდახან და შინაურულად ვარკვევდით. ავტორს მთავლიტთან არასდროს მივუშვებდით. არასდროს ვეტყოდით ავტორს, რომ წიგნს მთავლიტი არ უშვებს. არ ვეტყოდით და ვერ ვეტყოდით. მაგრამ ჩვენ გვქონდა კონსულტაციები მთავლიტთან. ზოგჯერ გვიჯერებდნენ, ზოგჯერ - არა.
- ამას გამომცემლობის მთავარი რედაქტორის გამოცდილებით ამბობთ?
- დიახ, მე ბევრჯერ მქონია მთავლიტთან კონსულტაცია. ჩვენი მთავლიტი ჩვენს შენობაში იჯდა, ნორმალური ურთიერთობა მქონდა. ასეთი შემთხვევა მაგონდება: „მნათობში“ ჩემი ათამდე ლექსი იბეჭდებოდა. წავიკითხე კორექტურა. ჟურნალი რომ გამოვიდა, ორი ლექსი აკლდა. გამიკვირდა, სიმონ ჩიქოვანი იყო რედაქტორი და ვკითხე ბატონ სიმონს. მთავლიტმა ამოიღოო, დამიძახეს და ვედავეო. მაგათ ისეთი ლაპარაკი იციან, რომ დაგაჯერებენ; დავუჯერე და ამოვიღეო, - ეს მითხრა სიმონ ჩიქოვანმა. ის ორი ლექსი (ლირიკული ლექსები იყო) მერე სხვა წიგნებში დავბეჭდე უპრობლემოდ. ზოგჯერ მთავლიტი ისეთ რამეზე გედავებოდა, რომ გაგეცინებოდა. მაგრამ ზოგჯერ ისეთი რამე გაეპარებოდათ, რომ გაგიკვირდებოდა. მურმან ლებანიძეს ბევრი გაბედული ლექსი ჰქონდა. მათ შორის, ისეთი ლექსები იყო, რომლებიც, ნამდვილად იცოდა, რომ მთავლიტთან ვერ გავიდოდა. ასეთ ლექსებს ჩადებდა წიგნში და გვერდით დაუდებდა ისეთ ლექსებს, რომლებიც შეიძლებოდა გასულიყო. ამას შეგნებულად აკეთებდა. რამდენიმე ლექსს რომ ამოუღებდნენ, იმათ ფონზე, სხვა ლექსებს გააპარებდა. სხვათა შორის, მურმანმა ჩვენი გამომცემლობის მთავლიტს ლექსიც კი დაუწერა.
- ერთი მთავლიტი გყავდათ?
- დიახ, ჩვენს გამომცემლობას ერთი მთავლიტი ჰყავდა.
- ამდენი წიგნის წაკითხვას როგორ ასწრებდა?
- ჩვენთან წელიწადში ოთხასი წიგნი კი გამოდიოდა, მაგრამ კლასიკა მთავლიტს არ ეხებოდა. ყველა დანარჩენ წიგნს გაძლიერებული ყურადღებით კითხულობდა. ალბათ, წელიწადში 250-300 წიგნი გამოსდიოდა.
- მთავლიტი რა პროფესიის ადამიანი იყო?
მე ბევრჯერ მქონია მთავლიტთან კონსულტაცია.
- როგორც ვიცი, მთავლიტში, ძირითადად, ლიტერატურული განათლების ხალხი მუშაობდა. ჩვენგან ბლომად პოლიტიკური ლიტერატურა გამოდიოდა და იმ წიგნებზე იყო ძირითადი კამათი. უფრო რთული საკითხები იყო. მწერლობასთან დაკავშირებით - ნაკლებად.
- ერთი შემთხვევა მაქვს ჩანიშნული, 1963 წელს მორის ფოცხიშვილი იყო თქვენი წიგნის რედაქტორი და მაშინ ამოუღია მთავარ რედაქტორს თქვენი ლექსების ნაწილი.
- მთავარი რედაქტორი იყო გრიგოლ ჩიქოვანი. ეს ამბავი ჩემს მეორე წიგნს ეხება, ლირიკულ ლექსებს. იმ წიგნში 80-მდე ლექსი შევიდა, მაგრამ 20 ლექსი ამოიღო მთავარმა რედაქტორმა. და რა გააკეთა, იცით? დედნები უკან კი არ გამომიგზავნა, თვითონ დაიტოვა, რომ მერე შეემოწმებინა, რამე ხომ არ გააპარა მორისმა. ის ლექსებიც შემდეგ წიგნში შევიტანე უპრობლემოდ.
- როცა თქვენ იყავით მთავარი რედაქტორი, რაიმე საინტერესო ისტორია თუ გახსოვთ, რომელიც რისკთან იყო დაკავშირებული?
- მთავარი რედაქტორი როცა ვიყავი, ალბათ, ნაკლებად. იმიტომ, რომ წიგნებს ჩემი მოადგილეები კითხულობდნენ და ვერ დაუშვებდნენ ასეთ რამეს.
- ენდობოდით?
- რა თქმა უნდა. თუ რამე მტკივნეული იყო, მოვიდოდნენ და შემითანხმებდნენ. არ მახსოვს, რომ სარისკო რამე ყოფილიყო. ისე, ხშირად გვიჩერებდნენ წიგნებს და მთავლიტთან დავები გვქონდა. უმეტეს შემთხვევაში, ვეთანხმებოდით, რა თქმა უნდა.
- თქვენი ჩანაწერების წიგნს მინდა, დავუბრუნდე. იქ გაქვთ ქვეთავი „სამი მემორიალი“. სამ მემორიალურ დაფაზე წერთ და ამ სამიდან ორი იუწყება, რომ ამა და ამ სახლში ადამიანები შესახლდნენ 1937 წელს. ეს იყო ცნობილი ხალხი - კრიტიკოსი ბესარიონ ჟღენტი და პოეტი ალიო მირცხულავა. მესამე მემორიალური დაფა კი იუწყება, რომ აქ 1937 წლამდე მიხეილ ჯავახიშვილი ცხოვრობდა. თქვენ სვამთ კითხვას, ამ სახლებში, სადაც ბესო ჟღენტი და ალიო მირცხულავა შესახლდნენ 1937 წელს, მანამდე ვინ ცხოვრობდაო?
გალაკტიონის მიმართ დიდი უსინდისობები იყო ჩადენილი.
- დიახ, ეს ნიშნავს, რომ 1937 წლამდე აქ რეპრესირებულები ცხოვრობდნენ.
- იგულისხმება, რომ ახლად შესახლებულებს, პირდაპირი თუ არა, ირიბი მონაწილეობა ჰქონდათ მიღებული იმ რეპრესიებში?
- დიახ, ასეც შეიძლება გაიგოს მკითხველმა.
- როდესაც წიგნი გამოვიდა, რაიმე გამოხმაურება ხომ არ ყოფილა ამ ოჯახების მემკვიდრეებისგან?
- არ მგონია, ვინმე შემომედავოს. ეს ისეთი ფაქტია, რომ თუ შემომედავებიან, მით უარესი მათთვის.
- ის, რომ კომუნისტების რთულ დროში ქართველი მწერლების და პოეტების ნაწილი სინდისით ცხოვრობდა, ნაწილი - სინდისის მიღმა, მერე აღარ გადაფასებულა ქართულ ლიტერატურათმცოდნეობაში?
- ერთ საინტერესო ამბავს გეტყვით. მწერალთა კავშირში კრება იყო და ბესო ჟღენტს არჩილ სულაკაურმა 1937 წელი გაუხსენა. ბესო ჟღენტი გამოვიდა საპასუხოდ და თქვა: ახლა აქ მოვიდეს ისეთი ადამიანი, რომელიც ჩემ გვერდით იდგა მაშინ და ის დამიპირისპირდესო. არჩილ სულაკაურისგან დანამუსებას არ მივიღებო. რა თქვა ამით? ისეთი სიტუაცია იყო, რომ ყველა მეტ-ნაკლებად ცოდავდაო. ასე ვთქვათ, რაღაცით თავი გაიმართლა.
- რა ხდებოდა საბჭოთა საქართველოს ლიტერატურულ ცხოვრებაში, ამის შეფასება, ფაქტობრივად, არ მომხდარა. თქვენ რომ „უცნობი“ არ დაგეწერათ, შეიძლება, გალაკტიონის შესახებაც დღემდე არ გვცოდნოდა სიმართლე.
- მე გამოვკვეთე სამი მიმართულება: მწერალთა კავშირი, მთავრობა და ოჯახი, რომლებმაც გალაკტიონის თვითმკვლელობა განაპირობეს. გალაკტიონს აქვს ნათქვამი, კაცი რომ მოკლა, ამისთვის ტყვია არ არის საჭიროო. ტყვია მისთვის არ უსვრიათ, მაგრამ მე მაგალითები მაქვს, მწერალთა კავშირიც, მთავრობაც და ოჯახიც როგორ ექცეოდა გალაკტიონს. ოლია ოკუჯავა რომ ცოცხალი ყოფილიყო, გალაკტიონი, ალბათ, თავს არ მოიკლავდა. ათი წლით იყო ოლია დაპატიმრებული და 1946 წელს უნდა ჩამოსულიყო, მაგრამ 1941 წელს დახვრიტეს. ოლია ოკუჯავა ხელს უწყობდა, გალაკტიონის ფასი იცოდა.
- სანამ გალაკტიონი გარდაიცვლებოდა, მის მიმართ იყო აბსოლუტურად სხვა დამოკიდებულება და როგორც კი თავი მოიკლა, იმ დღიდან ეს დამოკიდებულება ძირფესვიანად შეიცვალა. მისი ლიტერატურული მოღვაწეობის 50 წლის იუბილე, 1958 წლის ბოლოს, ნახევრად ცარიელ დარბაზში ჩატარდა. რა იყო მიზეზი, რომ ერთმა წამმა შეცვალა ამ ადამიანის მიმართ მთელი ქვეყნის დამოკიდებულება?
წარმოდგენა არ მქონდა, რომ გალაკტიონი ასეთი ტრაგიკული ადამიანი იყო.
- ასე ხდება, რომ სიკვდილი ააშკარავებს ადამიანის წონას, უფრო გამოაჩენს მის ღირებულებას. გალაკტიონის მიმართ დიდი უსინდისობები იყო ჩადენილი. იმავე კანდიდ ჩარკვიანის წიგნში მწერლები რომ არიან ჩამოთვლილი, სია იწყება ასე: გიორგი ლეონიძე, გალაკტიონ ტაბიძე და შემდეგ მოდიან სხვები. მე ვუთხარი, ბატონო კანდიდ, არაფრით და, მათ შორის, ასაკითაც არ ეკუთვნის გიორგი ლეონიძეს გალაკტიონის წინ ყოფნა-მეთქი. მაგრამ ეს არ გაასწორა. მივხვდი, რატომ არ გაასწორა. გიორგი ლეონიძე დიდი და საინტერესო პოეტია, მაგრამ მას დაწერილი ჰქონდა პოემა სტალინზე. სამგზის ჰქონდა მიღებული სტალინური პრემია. ამით ძალიან პოპულარული იყო მთელ საბჭოთა კავშირში. გალაკტიონი არ იყო ისე ცნობილი. მე აღარ შევედავე, როცა ლეონიძე გალაკტიონის წინ დატოვა, მაგრამ ასეთი იყო შეხედულება გალაკტიონზე - ლეონიძესაც კი მის წინ აყენებდნენ.
- თქვენ ბევრი გიწერიათ ბორის პასტერნაკის და გალაკტიონის დამოკიდებულებაზე ერთმანეთის მიმართ. მაინც ვერ გავიგე, რატომ არ თარგმნა პასტერნაკმა გალაკტიონის თუნდაც ერთი ლექსი?
- ჩემს ბოლო წიგნშია პასუხი, „უცნობის“ მეექვსე გამოცემაში. სხვათა შორის, პასტერნაკს 1933 წელს ხელშეკრულება დაუდეს თბილისში, რომ გალაკტიონის ერთტომეული უნდა ეთარგმნა. ეს, სულ ცოტა, 400 ლექსს ნიშნავს, მაგრამ ოთხი სტრიქონიც არ უთარგმნია. წერილიც არსებობს, გამომიგზავნეთ გალაკტიონის ბწკარედებიო, პასტერნაკი რომ ითხოვს. ვალდებული იყო გამომცემლობის წინაშე და იმიტომ ითხოვდა. მიუხედავად ამისა, არაფერი უთარგმნია.
- რატომ?
- გალაკტიონი რომ გარდაიცვალა, ორი თვის შემდეგ მოსკოვში მწერალთა ყრილობა ჩატარდა, რომელსაც გიორგი ლეონიძე და სიმონ ჩიქოვანი დაესწრნენ. ისინი პასტერნაკმა პერედელკინოში დაპატიჟა, გამოხატა თავისი გულისტკივილი გალაკტიონის გარდაცვალების გამო და თქვა: ჩვენი ურთიერთობა ვერ აეწყოო. მერე ასეთი ფრაზა დაამატა: «Наверное, наша общая приятельница не постаралась наладить наши отношения» („ალბათ, ჩვენმა საერთო მეგობარმა ქალმა არ მოინდომა ჩვენი ურთიერთობის მოგვარება“). ხელი დაადო პირდაპირ პიროვნებას.
- ვინ იყო ეს პიროვნება?
ამ წიგნის მიმართ მოლოდინი ნამდვილად გამართლებულია.
- ჩემს წიგნში, ფაქტობრივად, არის პასუხი ამ კითხვაზე. მეტს ახლა ვერ ვიტყვი. იმას კი ვიტყვი, რომ როცა პასტერნაკს ჰკითხეს, ვინ არის დამნაშავე, ცვეტაევამ რომ თავი მოიკლაო, მან უპასუხა, მე ვარ დამნაშავეო. ამას საქართველოში არავინ იტყოდა, გალაკტიონთან დაკავშირებით. მეც ვარ დამნაშავე გალაკტიონის სიკვდილშიო, - ესეც კი არავის უთქვამს. არადა, ბევრი ვინმე იყო დამნაშავე.
- ახლა „უცნობზე“ მინდა, ვისაუბროთ. ეს წიგნი ექვსჯერ გამოიცა და მაინტერესებს, რითი განსხვავდება სხვადასხვა გამოცემა ერთმანეთისგან? რა არის მთავარი, რის გამოც თქვენ გიჩნდებოდათ სურვილი, რომ წიგნზე მუშაობა კიდევ და კიდევ გაგეგრძელებინათ?
- იმდენად საინტერესო აღმოჩნდა გალაკტიონის არქივი, რომ ჩამითრია და დღესაც არ გამოვსულვარ იქიდან. იმდენი მასალაა, 36 წელია, გალაკტიონის არქივში ვტრიალებ. მაგალითად, მეექვსე გამოცემაში პირველად არის ახსნილი, პასტერნაკმა რატომ არ თარგმნა გალაკტიონი. „ეძიეთ ქალი“ - ასე ჰქვია შესაბამის თავს. ახლა მეშვიდე გამოცემას ვამზადებ და იქაც სიახლეა. როდესაც გალაკტიონი 1935 წელს პარიზში იყო, მწერალთა კონგრესზე, მას ილია ზდანევიჩი ეძებდა, შეხვედრა უნდოდა. ილია ზდანევიჩი, ხომ იცით, ვინ არის? - ფიროსმანის ერთ-ერთი აღმომჩენი. გალაკტიონმა თბილისში ილია ზდანევიჩის სამი წერილი ჩამოიტანა. ამ წერილებში წერია: ბატონო გალაკტიონ, ვიყავი და ვერ მოგისწარი, გთხოვ, ხვალ შევხვდეთ, აუცილებელი საქმე მაქვსო. მეორე წერილია: ისევ ვერ გნახე; ტროკადეროზე მოდი ხვალ, მუზეუმის ბილეთს გიტოვებ და იქ შევხვდეთო. მაინც არ მივიდა. მესამე წერილია: ბატონო გალაკტიონ, ვერც კონგრესზე მოგიხელთე და ვერც სხვაგან სადმე, გზას გილოცავ და თბილისში იბრძოლე ჩვენი საერთო საქმისთვისო. როცა ეს მასალა ვნახე, ჩავთვალე, რომ ვერ შეხვდნენ ერთმანეთს. მაგრამ დიდი ხნის შემდეგ ვიპოვე გალაკტიონის არქივში, რომ ზდანევიჩი ამდენ და ამდენ თანხას გასამრჯელოდ ღებულობს სამსახურში. მერე აღმოჩნდა, რომ გალაკტიონის ბლოკნოტში ზდანევიჩის ხელით, ფრანგულად არის ჩაწერილი მისივე მისამართი. მაშასადამე, შეხვედრია.
1927 წელს, დევნილი მთავრობის წევრმა ნოე რამიშვილმა რამდენიმე პიროვნება შეკრიბა და იკითხა, ვინ არის ისეთი ცნობილი, სახელოვანი მწერალი საქართველოში, რომ გადმოვიბიროთ და პარიზში ჩამოვიყვანოთო. პირველი დაასახელეს გალაკტიონ ტაბიძე, შემდეგ გრიგოლ რობაქიძე, კონსტანტინე გამსახურდია და დავით ჩხეიძე (მწერალი იყო, გიორგი ქუჩიშვილის ძმა). გალაკტიონის არქივში ვნახე, წერია: „კონგრესზე - მირჩევნის ჩემი თბილისი, მირჩევნის ჩემი მოსკოვი.“ „დღე ალმაცერო, გერჩიოს ისევ შენი თბილისი.“ ილია ზდანევიჩი იმისთვის ეძებდა გალაკტიონს, რომ პარიზში დარჩენა შესთავაზა. მაგრამ გალაკტიონი არ დარჩა. „უცნობის“ მეშვიდე გამოცემაში იქნება ეს ამბავი მოთხრობილი.
- როგორც მივხვდი, თავიდან იმის გამოქვეყნება დაიწყეთ, რაც გალაკტიონის საარქივო მასალის ზედაპირზე იდო. მერე, როგორც რებუსს, ისე ხსნიდით ამ არქივის სხვადასხვა მასალას.
ზოგჯერ მკითხველის რაოდენობა არ განსაზღვრავს პოეზიის ან პროზის ხარისხს.
- დიახ, ერთი რამ ერთგან წერია, მერე სხვაგან რაღაც სხვა წერია. გალაკტიონის საიდუმლო ამოსახსნელი იყო და კიდევ ამოსახსნელია. დღემდე ბევრი კითხვა არსებობს.
- ზოგადად, არქივები, გამოუქვეყნებელი მასალები გაინტერესებთ? თუ გალაკტიონის მიმართ ინტერესმა მიგიყვანათ არქივთან?
- არქივი ძალიან საინტერესოა, მაგრამ მე განსაკუთრებით არასოდეს მაინტერესებდა. როდესაც გალაკტიონი ცოცხალი იყო, მისი ერთტომეული შევადგინე. მაშინ მომიხდა გალაკტიონთან ურთიერთობა. თარიღები და რაღაც სხვა საკითხები მქონდა შესათანხმებელი, მაგრამ შევატყე, რომ არ აინტერესებდა. როდესაც გალაკტიონი გარდაიცვალა, მინდოდა, წერილი დამეწერა და გამეფრთხილებინა მომავალი გამომცემლები თუ რედაქტორები, რომ გალაკტიონის წიგნებში ჩასწორებები არ იყო სანდო. ამ წერილზე მუშაობისას გადავწყვიტე, გალაკტიონის არქივში წავსულიყავი და ჩემი, როგორც რედაქტორის, მინაწერები გადამეთვალიერებინა. ვიცოდი, რომ გალაკტიონს დიდი და საინტერესო არქივი ჰქონდა, მაგრამ ამოდენა და ასე საინტერესო თუ იყო, ვერ წარმომედგინა. ჩამითრია ამ არქივმა და იქიდან დღემდე ვერ გამოვსულვარ.
- მასალაზე ხელმისაწვდომობის პრობლემა არ ყოფილა?
- ყველანაირად ხელს მიწყობენ. გალაკტიონი რომ გარდაიცვალა, ძალიან მკაცრად გადაარჩიეს ის მასალა, რაც თანამედროვე მწერლებს ეხებოდა. დააწერეს: „გაიხსნას 25 წლის შემდეგ“. მე რომ მივედი, 25 წელი გასული არ იყო, მაგრამ ის მასალაც ვნახე. ყველაფერი ხელმისაწვდომი იყო ჩემთვის. ძალიან მადლობელი და დავალებული ვარ ლიტერატურის მუზეუმისგან. წარმოდგენა არ მქონდა, რომ გალაკტიონი ასეთი ტრაგიკული ადამიანი იყო. არქივს რომ გავეცანი, დავრწმუნდი, რომ მთელი ცხოვრება თვითმკვლელობაზე ფიქრობდა.
- მისმა ხასიათმა განაპირობა მისი მიუსაფრობა?
შემოქმედის სისუსტე ლექსში აშკარად ჩანს.
- ნიჭიერ ადამიანებს უჭირთ პრაქტიკული ცხოვრება. შემოქმედებითი ნიჭის ხარჯზე, ცხოვრების ნიჭი აქვთ წართმეული. თვითონ უწერია: „ადამიანს ვიცნობ ძალიან კარგად, კარგი დამოკიდებულება მაქვს; ჩემს კაცად და მეგობრად ვთვლი. მომეცემა თუ არა რაიმე საქმე იმასთან, დავიბნევი, არ ვიცი, საიდან დავიწყო და ისიც იმ წუთას უარს მტკეცს!“ ეს არის გალაკტიონის ხასიათი. მოწინააღმდეგე მხარეებმა იმითიც ისარგებლეს, რომ გალაკტიონი მიუსაფარი იყო. ისეთ რამეს უბედავდნენ, რასაც სხვას ვერ აკადრებდნენ. მწერალთა საკავშირო ყრილობა ტარდება მოსკოვში და გალაკტიონ ტაბიძე არ წაიყვანო?! თან, ერთადერთი სახალხო პოეტი გყავდეს?! წარდგენილი იყო სტალინურ პრემიაზე, ლენინურ პრემიაზე, არცერთი არ მისცეს. ასეთი დამოკიდებულება იყო მის მიმართ, რომ გალაკტიონი ყველაფერს აიტანს. მაგრამ გალაკტიონის დაკრძალვა ისეთი დემონსტრაცია აღმოჩნდა, რომ მთაწმინდის კალთები სულ ხალხით აივსო. ახლოს არავის უშვებდნენ, ვისაც სპეციალური ნიშანი არ ჰქონდა. უამრავი ადამიანი მოვიდა.
- წავიკითხე, რომ 64 500-ს აღწევს „უცნობის“ საერთო ტირაჟი.
- ზუსტი რიცხვია. ექვსივე გამოცემა ერთად არის 64 500 ცალი. გალაკტიონის მიმართ ინტერესი ძალიან დიდია. მხოლოდ რუსთაველი, თავისი აფორიზმებით, გაუწევს კონკურენციას გალაკტიონის ციტირებას. ზოგჯერ ავტორს არც ახსენებენ, მაგრამ მის სტრიქონებს იმეორებენ. იმის გარდა, რომ შეუდარებელი პოეტია, პოპულარული პიროვნებაც არის. ჩვენი კლასიკოსებიდან ერთადერთმა გალაკტიონმა მოიკლა თავი და დიდი კითხვის ნიშანი დაგვიტოვა თავისი თვითმკვლელობით, თავისი მარტოობით. არქივმა მომცა საშუალება, რომ მისი ცხოვრება, მისი რეალური სახე გამომეტანა სამსჯავროზე. ბაჩანა ბრეგვაძემ მითხრა, გალაკტიონს შენი „უცნობი“ რომ წაეკითხა, თავს არ მოიკლავდაო. ამაში სიმართლე არის, სხვათა შორის.
- ანა კალანდაძის გარდაცვალების შემდეგ აღმოჩნდა, რომ ქალბატონი ანა დღიურებს წერდა. არსებობს 87 რვეული, რომლის შესახებ ჩვენ არაფერი ვიცით და რომელზეც თქვენ მუშაობთ. ეს მასალა უკვე წაიკითხეთ თავიდან ბოლომდე?
- დიახ, წაკითხული მაქვს, მაგ გამოცემის რედაქტორი ვარ.
- თქვენ როგორი შთაბეჭდილება დაგრჩათ, ამ დღიურებს ქალბატონი ანა თავისთვის წერდა თუ, მაინც - ჩვენთვის, საზოგადოებისთვის?
- როგორც ჩანს, თვითონ ფიქრობდა, რომ თავისთვის წერდა. იმიტომ, რომ თავისი შრიფტი - ანამ გამოიგონა შრიფტი - განსხვავებული ასოები, და მესამედი, მესამედი არა, მეოთხედი ამ დღიურებისა იმ შრიფტით აქვს დაწერილი.
- გაშიფრეთ?
- ქალბატონმა თინა ყანდარელმა გაშიფრა, ანას რძალმა. მერე მე მომცა ის ანბანი და ყველაფერი წავიკითხე. ეს არის გასული საუკუნის მეორე ნახევრის ლიტერატურული და არამარტო ლიტერატურული ცხოვრების მატიანე. ისეთი დეტალებია, ისეთი საინტერესო ფაქტებია, რომ ვერ წარმოიდგენთ. ან როგორ იმახსოვრებდა? მე თვითონ მასთან ურთიერთობაში ბევრჯერ ვარ ნახსენები. მაგალითად, ერთმა მწერალმა დაწერა, რომ ანა კალანდაძე კომუნისტური პარტიის წევრი იყო. ანა ამას ძალიან განიცდიდა. მე ვუთხარი: „ანა, მწერალს ნუ დაასახელებ, დაწერე განცხადება გაზეთში, რომ პრესაში დაიბეჭდა, თითქოს, კომუნისტური პარტიის წევრი ხარ. უნდა განაცხადო, რომ კომუნისტური პარტიის წევრი არასოდეს ყოფილხარ.“ მართლაც, ეს განცხადება „ლიტერატურულ გაზეთში“ დაიბეჭდა. ანა თავის დღიურში წერს, ტექსტი ვახტანგმა შეადგინა და რედაქციაში წაიღოო. რომ წავიღე, კარგად მახსოვდა, ისიც, რომ მე ვურჩიე - რა და როგორ დაეწერა. მაგრამ ტექსტი რომ ჩემი ხელით დამიწერია, ეგ არ მახსოვდა. ძალიან ბევრი ფაქტია აღრიცხული ამ დღიურებში, მაგრამ ყველაფერს ვერ დავბეჭდავთ.
ქართველების მახასიათებელია უფრო პოეზია, ვიდრე პროზა.
- სად გადის ზღვარი, რას დაბეჭდავთ და რას არ დაბეჭდავთ?
- ზღვარი გადის იქ, რომ ბევრი ადამიანის მემკვიდრეები არსებობენ, ოჯახები არსებობს. ანა ვინმეს რამეს კი არ აბრალებს. უმეტეს შემთხვევაში, სხვების საუბრები აქვს ჩაწერილი. უხერხულია ზოგიერთი რამის დაბეჭდვა და ამაზე თავს ვიკავებთ.
- ფიქრობთ, რომ მოვა დრო, როცა ყველაფერი უნდა დაიბეჭდოს?
- რასაკვირველია, უნდა დაიბეჭდოს. დაიბეჭდება კიდეც.
- რისი გამოქვეყნებაც შესაძლებლად მიგაჩნათ, ეს ნაწილი როდის იქნება?
- მეოთხე წელი დაიწყო, რაც ამ დღიურს ვამზადებთ. მე მგონი, ერთ წელზე ცოტა მეტი კიდევ არის საჭირო, რომ წიგნად გამოვცეთ. ქალბატონ თინა ყანდარელს, ანას ძმისცოლს, ვთხოვე, რომ დაეწერა მოგონებები ანა კალანდაძეზე. მან 45 წელი ანას გვერდით გაატარა, ანას უვლიდა, როგორც საკუთარ შვილს (მიუხედავად იმისა, რომ ანა კალანდაძეზე 15 წლით უმცროსი იყო). ერთხელ ვუთხარი, ქალბატონო თინა, ანა თქვენი მესამე შვილი იყო-მეთქი. არაო, ანა ჩემი პირველი შვილი იყოო. ასე რომ, ანას დღიურებს წინ წავუმძღვარებთ თინა ყანდარელის მოგონებებს. მე დავწერე ბოლოსიტყვაობა, რომელსაც დავარქვი „ანა კალანდაძე - მეორე დებიუტი“. ეს იქნება ანას დებიუტი, ისეთივე მოულოდნელი და საინტერესო, როგორიც ანას პირველი დებიუტი იყო 1946 წლის 25 იანვარს.
- ქალბატონი ანა ძალიან მოკრძალებულად და ჩაკეტილად ცხოვრობდა. არის მის დღიურში ნიუანსები, რომლებიც კიდევ ახალი სახით გაგვაცნობს ანა კალანდაძეს?
- ანა უაღრესად საინტერესო პიროვნება იყო. ძალიან ბევრი ფაქტი, რაც ანასთვის დამახასიათებელია, მოყვანილი მაქვს ბოლოსიტყვაობაში. ურთიერთობა მურმან ლებანიძესთან, ქეთევან მაღალაშვილთან (რომელმაც დახატა), გამსახურდიების ოჯახთან (ანა კოკო გამსახურდიას ნათლია იყო), სიმონ და მარიკა ჩიქოვანების ოჯახთან, არნოლდ ჩიქობავას ოჯახთან - ყველაფერი ძალიან დაწვრილებით და საინტერესოდ არის აღწერილი დღიურებში. ასე რომ, ამ წიგნის მიმართ მოლოდინი ნამდვილად გამართლებულია.
ქმრისგან ცოლის აღიარება მოულოდნელი იყო.
- თქვენს წიგნში წავაწყდი ამ ჩანაწერს: „ელიოტი გვაფრთხილებს, რომ ცოტა მკითხველი სჯობს, ბევრი საშიშია - მკითხველისა და მწერლის დონე ერთმანეთს უთანაბრდებაო.“ თანამედროვე ქართულ ლიტერატურაში როგორია დისტანცია მკითხველსა და მწერალს შორის?
- ეგ ცოტა მკაცრი ნათქვამია. თქვენც ახსენეთ, რომ გალაკტიონის ლიტერატურული მოღვაწეობის 50 წლის იუბილე (1958 წელს) თითქმის ცარიელ დარბაზში ჩატარდა. მაგრამ რამდენიმე თვით ადრე, ერთი მაშინ პოპულარული პოეტის საღამოზე, ოპერაში იმდენი ხალხი მოვიდა, პოლიციელები ცხენებით დადიოდნენ და საღამოზე დასწრების უბილეთო მსურველებს იგერიებდნენ. ზოგჯერ მკითხველის რაოდენობა არ განსაზღვრავს პოეზიის ან პროზის ხარისხს. შემთხვევით ავტორებს ბევრი მკითხველი ჰყავთ ხოლმე, ამ მხრივ, ელიოტის ნათქვამში დიდი სიმართლეა.
- მე მომისმენია აზრი, რომ მწერლობამ წინ გაუსწრო საზოგადოებას, რადგან საზოგადოება მაინც სტერეოტიპებით აზროვნებს და მწერლები - არა. თითქოს, თანამედროვე მწერლებს და მკითხველს შორის შესამცირებელია მანძილი. ამას თუ ეთანხმებით?
- ეს დიდი კომპლიმენტია მწერლებისთვის.
- თქვენ თუ ეთანხმებით?
- წიგნები ადრე დიდი ტირაჟით გამოდიოდა. ანა კალანდაძის, მუხრან მაჭავარიანისა და მურმან ლებანიძის ლექსებს 100 000 ტირაჟით გამოვცემდით და ეს წიგნები იყიდებოდა. ჩემი წიგნიც გამოვიდა 30 000 და გაიყიდა. მათთან შედარებით, მე პოპულარული პოეტი არასდროს ვყოფილვარ, მაგრამ წიგნები იყიდებოდა. ახლა ასეთი ტირაჟებით თანამედროვე მწერლების და პოეტების წიგნები აღარ გაიყიდება. ტელევიზორმა, კომპიუტერმა მკითხველი წაართვა მწერალს. ესეც არის მიზეზი.
- პოეზიისა და პროზის შედარებისას თქვენ წერდით: „პროზაში უფრო ლაღად მოღვაწეობდნენ ავანები და ჩავანები, მაგრამ მათი უმწეობა ასე აშკარად არ შეიმჩნეოდა, რადგან პროზა უფრო საიმედო თავშესაფარია... ყალბი ოქროს გამოცნობა უფრო ადვილია, ვიდრე ყალბი რკინის.“ რა აქვს პოეზიას ისეთი, რითიც აშიშვლებს ადამიანს, შემოქმედს?
- შემოქმედის სისუსტე ლექსში აშკარად ჩანს. მოთხრობაში შეიძლება უფრო დაიმალოს.
- რა არის მაგის საიდუმლო?
- ისევ ის, რომ პოეზია ლიტერატურის უფრო მაღალი დონეა. მაგრამ უხერხულია ამაზე ლაპარაკი, რაკი პოეტი ვარ...
- რატომ, მწერალიც ხომ ხართ?
- ეტყობა, პოეზია უფრო მაღალი დონეა და შენარევებს ვერ იტანს. მეოცე საუკუნეში ჩვენ გვყავს გალაკტიონი, მაგრამ გალაკტიონის დონის პროზაიკოსი არ გვყავს. პოეზიის თარგმნა არ შეიძლება, თორემ, რომ შეიძლებოდეს, რუსთაველით, ვაჟა-ფშაველათი და გალაკტიონით მთელ მსოფლიოში მოვიწონებდით თავს.
- საქართველოში რაც კი შექმნილა, მწერლობის კუთხით, თქვენ მიგაჩნიათ, რომ პოეზია უფრო მაღალი ხარისხის იყო, ვიდრე პროზა?
- დიახ, ხალხური პოეზიიდანაც რომ დავიწყოთ. ქართველების მახასიათებელია უფრო პოეზია, ვიდრე პროზა - შეიძლება, ასეც ითქვას.
- გიორგი ლობჟანიძე მყავდა სტუმრად და მითხრა, ძალიან მნიშვნელოვანია, პოეტი რას ამბობს და მას აუცილებლად უნდა მოუსმინონო. თქვენ თუ ეთანხმებით, რომ პოეტის სათქმელი განსაკუთრებულია?
- ვერ გეტყვით, ცოტა რთული საკითხია. ილია ჭავჭავაძე რომ ამბობდა სიმართლეს თავისი ნაწარმოებებით, იმაზე მეტს ვერ მიაღწევ. ეს სათქმელი ლექსის ფორმითაც იყო, მაგალითად, „ჩვენისთანა ბედნიერი...“ და სტატიების ფორმითაც, მაგალითად, „ქვათა ღაღადი“.
- იმას თუ ეთანხმებით, რომ პოეტი ისე ღრმად ხედავს სამყაროს, სხვებზე ადრე შეუძლია გრძნობდეს, რა მოხდება?
- მაგის მაგალითები არის - პოეტური წინასწარმეტყველების. შესანიშნავი პროზაიკოსები გვყავს მეოცე საუკუნეში, პირველ ნახევარში უფრო ცოტა: მიხეილ ჯავახიშვილი, ნიკო ლორთქიფანიძე, კონსტანტინე გამსახურდია, გრიგოლ რობაქიძე... მეორე ნახევარში უფრო მეტი: ჭაბუა ამირეჯიბი, ოთარ ჭილაძე, რეზო ინანიშვილი, გურამ დოჩანაშვილი, გურამ რჩეულიშვილი, ნოდარ დუმბაძე, რეზო ჭეიშვილი... მაგრამ, კიდევ ვიტყვი, რუსთაველის, ვაჟა-ფშაველას და გალაკტიონის დონის მწერალი ჩვენ არ გვყოლია, რაც საქართველოში მწერლობა არსებობს.
- „ელეგია - ყელსაბამზე“ მინდა ვისაუბროთ, რომელიც თქვენს მეუღლეს მიუძღვენით, გარდაცვალების შემდეგ. ამ ნაწარმოებმა რაიმე ტვირთისგან გაგათავისუფლათ?
- დიახ. ეტყობა, ერთგვარად მართლაც გავთავისუფლდი ტკივილისგან. ჩემი მეუღლე რომ გარდაიცვალა, ერთი თვის შემდეგ, ლექსი მინდოდა დამეწერა. დავიწყე და ვეღარ გავჩერდი. ეს პროცესი თითქმის ათი თვე გაგრძელდა.
ყველაზე ახლობელი ადამიანი დავკარგე, ვის გვერდითაც 48 წელი გავატარე. რომ დავამთავრე და წერტილი დავსვი, რაღაცნაირად შვება ვიგრძენი. ძალიან ხანგრძლივი ლექსია, ზოგი მინიპოემას უწოდებს. გულწრფელად რომ გითხრათ, არ მეგონა, რომ ასეთი პოპულარული აღმოჩნდებოდა, ჩემს პოეტურ ნაწარმოებებს შორის ყველაზე პოპულარული. შეიძლება იმიტომაც, რომ ქმრისგან ცოლის აღიარება მოულოდნელი იყო. ”აბესალომ და ეთერში“ რომ არის, „ცოლის ქება აუგიაო“... თემაც მოულოდნელი აღმოჩნდა და ამანაც განაპირობა „ელეგიის“ წარმატება.
- სიკვდილის მიმართ თქვენი დამოკიდებულება თუ შეიცვალა, მეუღლის გარდაცვალების შემდეგ?
არ ვიყავი თანამდებობებზე დახარბებული პიროვნება.
- ჩემი მეუღლე 74 წლის ასაკში გარდაიცვალა. მე ცხრა წლით უფროსი ვიყავი მასზე. ესეც დავწერე, რომ მამაკაცი უნდა წავიდეს ადრე და ცოლს შავები უნდა ჩააცვას. მოხდა პირიქით და ამას ერთგვარი უხერხულობის გრძნობა ახლავს. მაგრამ - შიშის გრძნობა? 88 წლის ვხდები, შეიძლება ვთქვა, რომ სიკვდილის მეშინია? როგორ შეიძლება, სიკვდილის მეშინოდეს, როცა უფალმა ინება, აქამდე ისე მოვსულიყავი, რომ აზროვნების დეფიციტი არ მაქვს და ისე თავისუფლად ვმუშაობ ჩემს სამყაროში, რომ ხელი არ მეშლება?! 80 წლის შემდეგ უკვე ნაჩუქარი წლები იწყება.
- „და მე თანდათან მივუახლოვდები ოთხმოცს, რომელიც პასუხს მომთხოვს.“ - ასე მთავრდება თქვენი ლექსი „ვუახლოვდები ოთხმოცს“. აღმოჩნდა ოთხმოცი წელი რაიმე მნიშვნელოვანი მიჯნა თქვენს ცხოვრებაში და შემოქმედებაში?
- უშუალოდ ოთხმოცი არა, მაგრამ როცა ამდენ ხანს იცოცხლებ, მეტი პრეტენზია შეიძლება ჰქონდეთ შენ მიმართ. ბარათაშვილმა 27 წელი იცოცხლა და ლადო ასათიანმა - 26 წელი. შენ სამჯერ მეტი იცხოვრე. ბუნებრივია, შენდამი მეტი პრეტენზია ექნება მკითხველს. იმათ ვერ აჯობებ ვერასდროს, მაგრამ ასაკის გამო ცოტა მოკრძალებული უნდა ვიყოთ მეც და ჩემი რამდენიმე მეგობარიც, რომელიც შემომრჩა.
- ეს განცდა - რომ ასაკის გამო მოკრძალებული უნდა იყოთ - თქვენი თავის მიმართ გაქვთ? არ მგონია, სხვებს ჰქონდეთ პრეტენზია თქვენ მიმართ.
- რა თქმა უნდა. ხანდახან ექიმთან რომ მივდივარ, ცოტა მერიდება კიდეც, ვუთხრა, რომ რამე მაწუხებს - ჩემი ასაკის გამო. ერთ ექიმს გავეხუმრე, უხერხულია, მე რომ რამეზე ვწუწუნებდე-მეთქი.
- „მადლობელი ვარ ღმერთის, რომ პატიოსნად მაცხოვრაო,“ - ეს თქვენი სიტყვებია. პატიოსნად ცხოვრება იმ გარემოში, რომელშიც თქვენ ცხოვრების ათწლეულები გაატარეთ, მძიმე იყო და არის, თუ - მსუბუქი?
- არიან კარგი მწერლები, რომლებიც აქტიურ საზოგადოებრივ მოღვაწეობასაც ეწევიან. მე არ მაქვს პრეტენზია, აქტიური ვყოფილიყავი საზოგადოებაში. მქონდა რამდენიმე შემოთავაზება, მაგრამ ყოველთვის თავს ვიკავებდი. ალბათ, ეს ჩემი ნაკლია. ვინც აქტიური მწერალია, იმას ვერ შევედრები. მგონია, რომ ის ჩემზე მეტი პატრიოტია თავისი ქვეყნის.
- ვინ, მაგალითად?
- მაგალითად, ჭაბუა ამირეჯიბი; მაგალითად, მურმან ლებანიძე, რომელიც აქტიური საზოგადო მოღვაწე იყო. ანა კალანდაძე, პირიქით, მოკრძალებულად ცხოვრობდა. ადამიანის ბუნებაზეა ეს დამოკიდებული.
80 წლის შემდეგ უკვე ნაჩუქარი წლები იწყება.
- პატიოსანი ცხოვრება ადვილი იყო თუ ძნელი?
- ალბათ, ძნელი იყო. ახლა ჩემი ცხოვრება იოლია. მაგრამ როცა ახალგაზრდა ვიყავი, ოჯახი მქონდა და შვილებს ვზრდიდი, კაპიკს კაპიკზე ვაწებებდით მე და ჩემი ცოლი.
- თქვენი მეუღლე ყოველთვის მხარში გედგათ, რომ თქვენი პატიოსნება ბოლომდე გაგეტანათ?
- რა თქმა უნდა. ერთმანეთის გაგება გვქონდა.
- კარდიოლოგს თქვენი ფიზიკური მდგომარეობა რომ მოეწონა, თქვენ ასე აუხსენით ხანგრძლივი ჯანმრთელი ცხოვრების რეცეპტი: „ამის მიზეზია ჩემი ცხოვრების წესი და ის, რომ ამბიციური, პრეტენზიული არ ვარ.“ თქვენს ხასიათს და თქვენს ბედს თუ უკავშირებთ ერთმანეთს?
- კარდიოლოგს ისიც ვუთხარი, რაში გამოიხატება, რომ ამბიციური არ ვარ. მე წინ კი არ ვიყურები და იმაზე კი არ ვბრაზდები, ჩემზე უღირსმა თუ გამასწრო. პირიქით, უკან ვიყურები და ჩემზე ღირსეული რომ ჩამომრჩა (ასეთი შემთხვევა ბევრი მქონია), იმ ადამიანის მიმართ უხერხულად ვგრძნობ თავს. აი, ეს არის ჩემი არაამბიციურობა. ასე ცხოვრება ადვილია, მე ასე ვიცხოვრე და ბევრი ნერვიულობა არ შემხვედრია. 53 წელი წიგნის სასახლეში გავატარე, უკეთესი თანამდებობის და უკეთესი ხელფასის შემოთავაზება მქონდა. მაგრამ თავი შევიკავე. არ ვიყავი თანამდებობებზე დახარბებული პიროვნება. ეტყობა, ბედმა დამიწესა, რომ ასე მეცხოვრა. უკან რომ გავიხედავ, ზოგიერთი რამ არ მომწონს ჩემს ცხოვრებაშიც. მაგრამ ისეთი უხეში შეცდომები, რასაც შეიძლება უსინდისობა დაარქვა, არასოდეს დამიშვია. შეიძლება, ვიღაცასთან რაღაც შემეშალა - მქონია ასეთი შემთხვევა - და გული მწყდება. ასეთი წვრილმანები არის. შეურაცხყოფა რომ ვინმესთვის მიმეყენებინოს და ამის გამო ვნანობდე, ასეთი შემთხვევა ნამდვილად არ მქონია.
- ფიქრობთ, რომ ცხოვრების ასეთმა წესმა გაახანგრძლივა თქვენი სიცოცხლე?
- შეიძლება. პატიოსნად ცხოვრება იმას ნიშნავდა, რომ არასოდეს ვნერვიულობდი ან თანამდებობის გამო, ან იმის გამო, რომ ოროთახიანში ვცხოვრობ და რატომ არ მაქვს უფრო დიდი ბინა, როგორც სხვებს. სურვილი კი მქონდა, რომ უკეთესად გვეცხოვრა, მაგრამ ამაზე არასოდეს ვნერვიულობდი. ახლახან ჩემი წერილების, ინტერვიუების და მოგონებების კრებული შევადგინე. წელს „ინტელექტი“ გამოსცემს. იქაც ბევრი რამ გამოჩნდება.
- დიდი მადლობა არაჩვეულებრივად საინტერესო საუბრისთვის. ინტერვიუს დავასრულებთ თქვენი კომენტარით ცნობილი ადამიანების ორ გამონათქვამზე. პირველი ციტატის ავტორია ფრანგი მწერალი, გასტონ ლერუ (1868-1927): „იცხოვრო - ნიშნავს, რომ არა მხოლოდ შეიცვალო, არამედ, დარჩე იმად, ვინც ხარ.“
- კარგი ნათქვამია. ჩვენ ვიცვლებით, მაგრამ, ამავე დროს, ჩვენში რაც არის ძირითადი, ისიც რჩება. ასეა ცხოვრება - ადამიანს ბევრ რამეს ასწავლის, მის ხასიათს და გარეგნობას ცვლის. ამავე დროს, ადამიანში ასახულია ის ძირითადი, საიდანაც მოდის - თავისი ბავშვობიდან, თავისი წარსულიდან. ვეთანხმები, ძალიან კარგი ნათქვამია.
- მეორე ციტატა ეკუთვნის თანამედროვე ამერიკელ მწერალს, ჩაკ პალანიკს (1962წ): „ძნელია ტკივილის დავიწყება, მაგრამ კიდევ უფრო ძნელია სიხარულის გახსენება. ბედნიერება ნაიარევს არ ტოვებს.“
- მე მგონი, ვერ დავეთანხმები. წარსულისგან სიხარული უფრო მეტი გვახსოვს, ვიდრე ტკივილი. ასეა ადამიანი, ცუდს იმდენად არ იმახსოვრებს, რამდენადაც - კარგს.
- პირადად თქვენ ხომ არ ხართ ასეთი, რომ სიხარულს უფრო იმახსოვრებთ, ვიდრე ტკივილს?
- შეიძლება. 12 წლის ვიყავი, მამა რომ გარდამეცვალა. ბევრი ტკივილი მახსოვს წარსულისგან. მაგრამ სიხარულიც ბევრი დამამახსოვრდა - ბავშვობასთან, სიყმაწვილესთან, პოეზიასთან დაკავშირებული სიხარული. მერე შეხვედრები... მომავლის იმედი ყოველთვის მქონდა. აქამდე მოვედი და რამდენიმე გზის მადლობელი ვარ ღმერთის.
ფოტომასალა: ზურაბ ქურციკიძე
გუნდი
ირაკლი გედენიძე
ზურაბ ქურციკიძე
გიო კუსიანი
გიორგი ურუშაძე
თამთა ყუბანეიშვილი
ნანა ყურაშვილი
ინგა ქორიძე