- ზვიად, დისციპლინა თავისუფლებას განიჭებთ, თუ თავისუფლებას გიზღუდავთ?  

- ბევრი ცდილობს, რომ საქმე წარმატებული ან წარუმატებელი შედეგის მიხედვით შეაფასოს. ჩემთვის კი საქმე, პირველ ყოვლისა, პროცესია. ეს პროცესი რასაც მიკარნახებს, ვცდილობ, იმის მიხედვით ავეწყო. ამიტომაც, ვერ ვიტყვი, ადამიანშია დისციპლინა, თუ ადამიანს საქმე ჰკარნახობს დისციპლინას. გამომცემლობაში მუშაობას ყოველდღიური აზარტი ახლავს, რაც უამრავ ადამიანთან თანამშრომლობას, მათ მოსმენას და გაგებას, მათი ნაწერების წაკითხვას გულისხმობს. ამ საქმიანობამ, წლების განმავლობაში, დისციპლინა დახვეწა ჩემში. 

- თქვენს შინაგან თავისუფლებასთან რა კავშირშია დისციპლინა?

- ჩემს საქმეში ბევრი მიმართულებით თავისუფალი ვარ. ეს ეხება არჩევანს, დამოუკიდებელი ნაბიჯების გადადგმას კონკრეტულ თემებთან დაკავშირებით, გადაწყვეტილების მიღებას და პასუხისმგებლობის საკუთარ თავზე აღებას. თავიდანვე, როცა ორივე გამომცემლობის („ინტელექტი“, „არტანუჯი“) მთავარი რედაქტორი გავხდი, დამფუძნებლებისგან ბევრი თავისუფლება მივიღე. ეს გადამწყვეტია. ზოგადად, თუკი გვინდა, რომ მოკლე დროში რაიმე საინტერესო შეიქმნას, ადამიანებს გადაწყვეტილებების დამოუკიდებლად მიღების ველები უნდა მივცეთ. 

- გამოდის, თქვენი პასუხისმგებლობა გადაბმულია თქვენს თავისუფლებასთან? 

- დიდი ხნის განმავლობაში ფეხბურთს ვთამაშობდი. კარში ვიდექი. საჯაროობას და გამძაფრებულ პასუხისმგებლობას იმ დროიდან მივეჩვიე. მეკარე ყოველთვის სახიფათო და ემოციური პოზიციაა მინდორზე - მისი შეცდომის შემდეგ, კარში გოლი გადის. სხვა პოზიციის მოთამაშეების შეცდომის დაზღვევა მეტ-ნაკლებად შესაძლებელია, მეკარის უკან კი მხოლოდ ბადეა. ამიტომ, ვცდილობდი, რომ ფიზიკური ფორმითაც და ფსიქოლოგიური თვალსაზრისითაც მყარად ვყოფილიყავი. ამან მომცა ის იმპულსი, რომ საკუთარ თავზე უნდა აიღო პასუხისმგებლობა, თუ გინდა, რომ საქმესთანაც მართალი იყო. 

- ეს კარგი მაგალითია წარსულიდან. მაგრამ, მთლიანობაში, მეხსიერება, წარსულის ხსოვნა - ცხოვრებას გიმძიმებთ, თუ გიმსუბუქებთ? 

- ასე პირდაპირ ვერ ვიტყოდი, რომ მიმძიმებს, ან მიმსუბუქებს. 10-12 წლის წინ დავწერე მოთხრობების კრებული „ყიფლიბანდი“, რომელსაც ბავშვობის მემუარები დავარქვი. 

- ზუსტად ეგ წიგნი გახდა ჩემი ამ კითხვის საფუძველი. 

- ეს წიგნი იმაზეა, რასაც ბავშვი შთამბეჭდავად იმახსოვრებს - კონკრეტულ ეპიზოდებს, სცენებს, ხატებს, გასროლილ სიტყვას, გასროლილ ტყვიასაც - რაც ჩემს ბავშვობას არ დაჰკლებია. ბევრი რამ ჩემი თვალით არ მინახავს და ჩემი ოჯახის წევრს არ გამოუცდია, მაგრამ უამრავი ამბავი ჩვენ თვალწინ მოხდა მაშინ, სამეგრელოში. 

- 1986 წელს ხართ დაბადებული და ის, რაზეც „ყიფლიბანდში“ წერთ, ე.წ. „ბნელი 90-იანების“ ამბებია. ეს ამბები მხოლოდ სხვების მონათხრობიდან იცით, თუ ზოგი რამ თქვენს გამოცდილებაშიც იყო.

- რაღაცები ჩემს გამოცდილებაშიც იყო - რაც დავიმახსოვრე, რაც შთაბეჭდილებებად დამელექა. თუნდაც, ის მომენტი, რომ შეიარაღებული ფორმირებები ბაბუაჩემს, სკოლის დირექტორს, მოადგნენ და სკოლის მათთვის დათმობა მოსთხოვეს. ამას ვხედავდი, რადგან ამბავი ჩვენი სახლის ჭიშკართან ხდებოდა. შემდგომში დედაჩემის, მამაჩემის თუ ბებიაჩემის ინტერპრეტაციებით ვიცი, სინამდვილეში, რა მოხდა მაშინ. ბავშვი ვერ ვხვდებოდი, რაზე შეიძლება ეკამათონ ასაკოვან კაცს ფორმიანები. და ვერ ვხვდებოდი, რატომ შეიძლება ამ სკოლის დირექტორმა კაცმა ფორმიანებს (რომლებიც რომანტიზებულებიც არიან შენთვის იმ დროს) წინააღმდეგობა გაუწიოს, არ დაუთმოს სკოლა, როცა შეიძლება ეს სკოლა მათ მართლაც სჭირდებოდეთ. მაგრამ ბაბუაჩემი მოიქცა, როგორც პროფესიონალი. მას არ უნდოდა სასწავლო პროცესის შეჩერება. დარწმუნებული იყო, რომ არა მხოლოდ სასწავლო პროცესი ჩაიშლებოდა, არამედ, სკოლა განადგურდებოდა. 

- სულ მაინტერესებდა, როგორ აღიქვამდნენ ბავშვები სამეგრელოში იმას, რაც მათ თვალწინ ხდებოდა 90-იან წლებში და შემდეგ რამდენად შეძლეს ბავშვობის ტრავმების მოშუშება. ჩემთვის პირველი იყო თქვენი წიგნი „ყიფლიბანდი“, სადაც აღმოვაჩინე პასუხები ჩემს კითხვებზე. იმის შემდეგ, რაც მაშინ გადაიტანეთ და მოგვიანებით აღწერეთ, რომელ რჩევას დაუჭერთ მხარს: „აპატიე და დაივიწყე“? თუ „აპატიე, მაგრამ არ დაივიწყო“? 

- რთული შეკითხვაა. ჩემთვის არსებობენ კონკრეტული ადამიანები, კონკრეტული გვარებით და სახელებით, ვინც სამეგრელოს ეს ამბავი დააწია თავს; ვისი გადაწყვეტილებითაც მოხდა ყველა უბედურება 90-იანი წლების დასაწყისში აფხაზეთში და სამეგრელოში. სამეგრელოს ამბავი განსხვავებულია იმიტომ, რომ იქ ბევრი ტრაგედია შურისგებით იყო გამძაფრებული. თავის დროზე, როცა „ყიფლიბანდს“ ვწერდი, ადამიანები მეკითხებოდნენ - რატომ წერ? რისთვის გჭირდება, რომ დღეს წარსული ისევ „გამიზეზდეს“? 

- თუ სწორად მახსოვს, „ყიფლიბანდი“ 2011 წელს გამოიცა წიგნად.

- დიახ. და მანამდე ლიტერატურულ პერიოდიკაში ქვეყნდებოდა. მე ვპასუხობდი: იმიტომ ვწერ, რომ სიძულვილი არ გამქრალა (დრომაც დაადასტურა, რომ ეს სიძულვილი დროდადრო ამოიფრქვევა ხოლმე). თანაც, მე სულ სხვა ფოკუსით ვწერდი, ბავშვის თვალით ვწერდი ყველაფერს. ეს არ იყო არც პუბლიცისტური და არც პოლიტიკური ხედვა. ვწერდი იმ გარემოზე, რომელიც ძალიან კარგად ვიცოდი - სამეგრელოზე, ზუგდიდის მუნიციპალიტეტზე და ჩემს სოფელზე, სადაც ეს შურისძიება თუ კრიმინალური ანგარიშსწორება გაიშალა. 

მწერლობა, რომელიც, ზოგადად, ადამიანის ბედზე წერს, აუცილებლად უნდა ასახავდეს ნაწამები ადამიანების, ასეთი ტვირთგადატანილი ადამიანების ბედს, რომელთა ოჯახების და შვილების ყოფა შემდგომ ჩვენი ქვეყნის მომავალზე აისახა. ვინმეს მოსწონს ეს თუ არ მოსწონს, მწერლობამ ამ ადამიანებზე უნდა წეროს. მე ჩემი პასუხისმგებლობა მქონდა ჩემს მხარესთან. მინდოდა, რომ იმ ადამიანებს, ვისაც ცხოვრება გაუნადგურდა, თავი რაღაც ფორმით რეაბილიტირებულად ეგრძნოთ. ვიღაც ამბობს, რომ მწერლობა არის შურისძიება სუსტი ადამიანების დაჩაგვრის გამო. ამ დოზით მიღებული ტრაგედიის შემდეგ, სხვა რა შეიძლება გააკეთოს მწერალმა?! მაგრამ ეს წიგნი ჩემი შურისძიება არ ყოფილა. როდესაც შურისძიებას გადავწყვეტთ, იქ საკუთარ თავსაც ვკარგავთ ხოლმე; შეიძლება, საკუთარი ნამდვილი ადამიანობა გამოგვეცალოს. მე ვცადე, კი არ შემეფასებინა, არამედ, აღმეწერა ის, რაც იყო. 

„ვიცოდით და ვიცით, ვინ მოაწყო ეს ბოროტება.“

- თუ გახსოვთ მომენტი, როცა პატიების განცდა გაგიჩნდათ და სამშობლოზე აღარ იყავით გაბრაზებული იმის გამო, რომ - როგორც თავად ამბობთ - თქვენი ბავშვობა წაიშალა?

- ოღონდ, სამშობლოზე არასდროს არ გავბრაზებულვარ. ამას იმიტომ არ ვამბობ, რომ საკუთარი თავის კარგ ტიპად წარმოჩენა მინდა. 

- ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. 

- არასდროს სამშობლოსთვის არაფერი არ დამიბრალებია. არსებობენ კონკრეტული ადამიანები, არსებობს კონკრეტული გარემოებები, მიზანმიმართულად თუ დაუდევრობით მომხდარი ამბები, რომლებმაც ჩვენი ბავშვობა შეცვალა - რაღაც დაანგრია; ვინც გადავრჩით, ისინი სხვა გამოცდილებით, სხვა ცოდნით აღგვჭურვა. იმ წლებს „ბნელს“ ვერ დავარქმევ იმიტომ, რომ ადამიანური ურთიერთობები ხელშესახებ სინათლედ მოჩანს იმ პერიოდში. როგორ გადარჩა ჩვენი ქვეყანა? როგორ გადარჩა სამეგრელო, რომელმაც ყველანაირი შეტევა და ყველანაირი ტალღა მოიგერია? ჩვენი მხარე, რომელმაც თავის სხეულზე გადაატარა ეს აგრესია, როგორ გადარჩა? გადარჩა ადამიანების, მათ შორის, დაპირისპირებული ადამიანების და ოჯახების ერთმანეთის მიმართ პასუხისმგებლობით. ვიღაცას პური ჰქონდა, ვიღაცას სიმინდის ფქვილი, ვიღაცას ტანსაცმელი... ვიღაცას შეეძლო, მანქანა ეთხოვებინა მეგობრისთვის; ვიღაცას შეეძლო, სახლში შეეფარებინა... სამურზაყანოდან დევნილების დიდი ტალღა მიიღო საკუთარ თავზე სამეგრელომ. არა მხოლოდ ადამიანები, მათი პირუტყვიც, ავეჯიც. მე მახსოვს, ბაბუაჩემის სახლში წლების განმავლობაში ელაგა გალიდან ჩამოტანილი ავეჯი. რაღაც პერიოდამდე მეგონა, რომ ჩვენი იყო. მერე აღმოჩნდა, რომ სხვისი ყოფილა და როცა უკან წავიდნენ, ეს ავეჯიც წაიღეს. ყველაფრის გაზიარების აუცილებლობა პოლიტიკური შეხედულებების მიღმა იდგა. მტრის ხატი არსებობდა. ვიცოდით და ვიცით, ვინ მოაწყო ეს ბოროტება. ისინი სამეგრელოსგან და, მე მგონი, მთელი საქართველოსგანაც ლეგიტიმაციას, ანუ აღიარებას ვერასდროს ვერ მოიპოვებენ. იმ პოლიტიკურ ლიდერებს ვგულისხმობ, ვინც საქართველო ასე დააკნინა, სიღარიბეში აცხოვრა; უახლოესი გარემოცვის აღზევების გამო, ფაქტობრივად, მთელი მოსახლეობის მიმართ საკუთარ პასუხისმგებლობას ხაზი გადაუსვა. 

- სიღარიბე ყველაზე ბოლო პრობლემა იყო, ალბათ. 

- ღირსების აყრა იყო ეგ სიღარიბეც. ბაბუაჩემი და ბებიაჩემი, თავისი საქმის პროფესიონალები, პენსიას რომ ვერ იღებდნენ თვიდან თვემდე, ეს ნიშნავდა, რომ ადამიანის ღირსება არაფრად არ ფასობდა. ეს არის ყველაზე დიდი განაჩენი, გამოტანილი იმდროინდელი ხელისუფლების მიმართ. 

- თქვენს ბლოგში ამოვიკითხე, ირაკლი სამსონაძე, მწერალი, როგორ ახასიათებს თავის თაობას, ანუ 1980-იანელებს: „საკუთარ ფრთებს ჩამორჩენილი თაობა – მეოცნებე, თავისსავე მისწრაფებებს ვერმიდევნებული, ეპოქათა შეჯახებაში მოხვედრილი, გარემოებათა გამო ვერშეცვლილი და დროის ხმას ვერმიყოლილი.“ სინამდვილეში, ეს სწორედ ის თაობაა, რომელმაც თქვენი ბავშვობა წაშალა, ქართველები ფიზიკურად და სულიერად დაასახიჩრა. მეორე მხრივ, ამ თაობამ იბრძოლა აფხაზეთში და, ხშირ შემთხვევაში, თავი გაწირა სამშობლოსთვის. დღევანდელი პერსპექტივიდან, ეთანხმებით ირაკლი სამსონაძეს? ზედმეტად რომანტიკული შეფასება ხომ არ გამოუვიდა?

- ეს ციტატა თამაზ ბაძაღუასადმი მიძღვნილი წერილიდან არის. ირაკლი სამსონაძე ცდილობს, თავისი გარემო აღწეროს. თორემ, ის რეალობა, რაშიც მისმა თაობამ გაიარა, მან ბრწყინვალედ აღწერა „ყურთბალიშში“. აღწერა ის, რისთვისაც ამ თაობამ იბრძოლა და რასაც, დამოუკიდებლობის პერიოდში, თვითონვე აქცია ზურგი. ოთარ ჭილაძემ თქვა იგივე: დამოუკიდებლობისთვის ვიბრძოდით და პირველი, რასაც ზურგი ვაქციეთ, როცა თავისუფლება მოვიპოვეთ, ზუსტად თავისუფლება იყოო. თაობების პასუხისმგებლობაზე რომ დავასრულო ლაპარაკი, ყველა თაობას თავისი პასუხისმგებლობა აქვს, მათ შორის, ჩვენს თაობასაც. ის, რაც წინა თაობამ მოგვიტანა - ქვეყნის დამოუკიდებლობა და გამოხატვის თავისუფლება - ჩვენმა თაობამ აუცილებლად უნდა შეინარჩუნოს. მე მგონია, ჩვენი თაობის მთავარი ამოცანაა, რომ ამ ორი ფუნდამენტური ცნების - დამოუკიდებლობისა და სიტყვის თავისუფლების - მიმართ ვიყოთ პრინციპულები. 

- იმის გამო, რომ წიგნის გამომცემელი ხართ, ალბათ, მუდმივად გიხდებათ ურთიერთობა ფიქრიან და საინტერესო ადამიანებთან. იმ ადამიანებს შორის, ვისაც პროფესიულ სივრცეში შეხვედრიხართ, ვინ ხედავდა (ან ხედავს) ყველაზე ღრმად საქართველოს არსს?

- ოთარ ჭილაძე. მასთან თითქმის ხუთწლიანი ურთიერთობა ჩემთვის სამუდამოდ დასამახსოვრებელია. ოთარ და თამაზ ჭილაძეებს სამშობლოს განსაკუთრებული განცდა ჰქონდათ. თამაზ ჭილაძეს რომ ველაპარაკე აგვისტოს ომის დღეებში, მითხრა, რომ თავს შეურაცხყოფილად გრძნობდა. გაბრაზებული ან ნაწყენი კი არ იყო, შეურაცხყოფილი იყო. ამბობდა, ჩვენს რუს კოლეგებს ხელისგულზე ვატარებდით საქართველოში და, თურმე, მათ გულში ჩვენი დამცირების და შურისძიების რა ჯოჯოხეთური ცეცხლი ყოფილა დანთებულიო. ოთარი და თამაზი ვერ პატიობდნენ საკუთარ თავს, რომ მათთან ბევრი ძვირფასი წუთი აკავშირებდათ - ბელა ახმადულინასთან, ევგენი ევტუშენკოსთან, სხვებთან. ოთარ ჭილაძემ ყველასთან გაწყვიტა ურთიერთობა. თინა ჭილაძე თავის წიგნში იმ ეპიზოდს იხსენებს, როცა აგვისტოს ომის შემდეგ ჭაბუა ამირეჯიბთან სახლში, სუფრასთან, ევტუშენკო ოთარს ეუბნება - „კაკოი ტი ზლოი“. იმიტომ, რომ ოთარი თავს ვალდებულად მიიჩნევს, მას მთელი სიმართლე უთხრას. 

- საქართველოს ღრმა აღქმის მხრივ რა დაგამახსოვრდათ? 

- ოთარ ჭილაძემ ეს ორი სიტყვით გამოხატა: „ბედნიერი ტანჯული“.  ის ფიქრობდა, რომ საქართველოს შეგნებული მოქალაქე არის ბედნიერი ტანჯული. ხშირად ამბობდა, რომ ყველგან ცოტაა ადამიანი, რომელიც ფიქრობს თავის ისტორიაზე, ბედზე - საიდან მოდის, რა გზა გამოიარა. „ბედნიერი ტანჯული“ რას ნიშნავს? ქართველი, რომელიც თავისი ქვეყნის ბედზე ფიქრობს, ბედნიერია იმ მსხვერპლისუნარიანობით, რისი გამოხატვაც მას ყოველდღიურად უწევს. ოთარ ჭილაძე „ბედნიერ ტანჯულს“ უწოდებს შოთა რუსთაველს, აკაკის, გალაკტიონს, ნიკოლოზ ბარათაშვილს, ტერენტი გრანელს... რა საერთო აქვს მათ შემოქმედებას? ისინი თავისი ქვეყნის ბედისწერას იაზრებენ. შემოქმედება მათთვის არასდროს არ ყოფილა ქვეყნის ბედისწერისგან მოცილებული. ოთარ და თამაზ ჭილაძეებიც ბედნიერი ტანჯულები იყვნენ. აქვე უნდა ვახსენო დავით წერედიანი, რომელიც ძალიან ღრმად განიცდიდა სამშობლოს. 

- დავით წერედიანი უთქმელი კაცი იყო. 

- ფართო საზოგადოებისთვის ჩანდა, როგორც განსმდგომი, უთქმელი, თავისებური ხასიათის ადამიანი. მაგრამ სრულიად განსხვავებული იყო შინაურობაში. მადლიერი ვარ მისი მეუღლის, მანანა ღარიბაშვილის, რომელიც დამირეკავდა ხოლმე და ორგანიზებას უწევდა ჩვენს შეხვედრებს. ამ შეხვედრებს მცხეთის ქუჩაზე მუდმივად ახლდა ახლის აღმოჩენის მომენტი. ვნანობ, რომ ის შეხვედრები მაშინვე არ ჩავიწერე, მათი სახლიდან გამოსულმა. დავით წერედიანი იმ უიშვიათეს ადამიანებს შორის იყო, ვინც სამივე ქართველური ენა იცოდა - ქართული, სვანური, მეგრული. ეს იყო სვანური წარმოშობის დიდი კაცი და პოეტი, აბაშის რაიონში დაბადებული, რომელმაც ცხოვრების უმეტესი ნაწილი თბილისში გაატარა. ძალიან ღრმად სწვდებოდა ქართული ხასიათის, ბუნებისა და სიტყვის ნიუანსებს. მისი პოეზიაც და ჩანაწერებიც ამას ადასტურებს. 

„ადამიანის ხმა ისმის თანამედროვე ქართულ პროზაულ თუ პოეტურ ტექსტებში.“

- თქვენ ხშირად გითქვამთ, რომ თანამედროვე მწერლობაში ძალიან კარგად ჩანს მიმდინარე პროცესები და დღევანდელი საქართველო. უკვე მრავალი წელია (2009 წლიდან), თქვენ თანამედროვე ქართული მწერლობის პულსზე გიდევთ ხელი და შეგიძლიათ, გვითხრათ, როგორი საქართველოა აღწერილი თანამედროვე მწერლების შემოქმედებაში?

- ნამდვილი საქართველოა აღწერილი. ჩვენი დამოუკიდებლობის მთავარი მონაპოვარი ის არის, რომ ცენზურა არ არსებობს. მწერალს შეუძლია, გულწრფელად დაწეროს ყველაფერი, რასაც საჭიროდ ჩათვლის. ყოველდღიურად არაერთ ტექსტს ვკითხულობ და პირდაპირ ვიტყვი, რომ შეუძლებელია, ჩვენი დღევანდელი მწერლობის არ გწამდეს. შეუძლებელია, არ გჯეროდეს, რომ მწერლობა ღირსეულად აგრძელებს დიდ ლიტერატურულ ტრადიციას. საერთოდ, ტრადიციის გარეშე არაფერი არ გამოდის. გაბრიელ გარსია მარკესს თავის ავტობიოგრაფიულ წიგნში „იცხოვრო, რომ მოჰყვე“ ბევრი კოლუმბიელი ავტორი ჰყავს ნახსენები, რომლებსაც, დარწმუნებული ვარ, დღეს არც კითხულობენ კოლუმბიაში. მიკვირდა, რატომ ახსენა ამდენი მწერალი, თავისი თანამედროვე თუ ადრინდელი. რატომ და იმიტომ, რომ აჩვენოს - ის ლიტერატურული ტრადიციების ქვეყნიდან მოდის. მარკესმა დამარწმუნა, რომ უდაბნოში არაფერი არ აღმოცენდება, მით უმეტეს, ასეთი მნიშვნელობის და ფასეულობის მოვლენა, როგორიც მწერლობაა. ქართველი მწერლები არ გაურბიან წერას თავის ქვეყანაზე, თავისი ქვეყნის დაჩაგრულ, იმედგადაწურულ, გაბრაზებულ, დასახიჩრებულ ადამიანებზე, გამოსავლის უქონლობაზეც, ან სრულიად პარადოქსულ გამოსავლებზე. ადამიანის ხმა ისმის თანამედროვე ქართულ პროზაულ თუ პოეტურ ტექსტებში. მწერლები არიან ამ ადამიანური ხმების გადამრჩენები. როდესაც ათეული წლების შემდეგ ვინმე დაინტერესდება 2010-იანი თუ 2020-იანი წლების საქართველოთი, მას უხვი მასალა ექნება რეალური სურათის აღსადგენად. ეს ქართველი მწერლების მიერ შექმნილი მრავალფეროვანი ჟანრობრივი ლიტერატურაა, რომელშიც ჩანს კონკრეტული ეპოქის თავისებურებებიც და სულისკვეთებაც - თუ რატომ ხდებოდა ესა თუ ის მოვლენა, ესა თუ ის ამბავი. ასეთ აჩქარებულ დროში სწორედ მწერლის თვალი ყოვნდება სათქმელზე, ადამიანზე და ამბავზე. 

- დღევანდელი მწერლობა რომ სხვადასხვა კუთხით აღწერს გარემოს, რომელშიც ვცხოვრობთ, სადავო არ არის. ოღონდ, ერთ საკითხზე მაინტერესებს თქვენი აზრი. თამაზ ვასაძე იყო ჩემთან სტუმრად და თქვა, რომ ეგზისტენციური პრობლემები - რაც შეეხება ადამიანს, მისი არსებობის აზრს, მის ძირითად დანიშნულებას - თანამედროვე ქართული ლიტერატურისთვის, თითქოს, ნაკლებად საინტერესოა. თამაზის აზრით, ამ თემამ ლიტერატურიდან უფრო კინოში გადაინაცვლა. ამას თუ ეთანხმებით? 

- ჩვენი ძვირფასი ლიტერატორისა და კრიტიკოსის თამაზ ვასაძის დიდი პატივისცემის მიუხედავად, ამას ბოლომდე ვერ დავეთანხმები. შემიძლია ბევრი მაგალითი მოვიყვანო, როცა ეგზისტენციური პრობლემები, რაც შეიძლება ზოგადსაკაცობრიო იყოს, აქტუალურია თანამედროვე ქართველი ავტორების ტექსტებში. უბრალოდ, აქაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ჩვენს ნიადაგს, მიწას, გარემოს. ეს არის გემოს მიმცემი, სურნელის შემგრძნები, როცა კონკრეტული ამბავი ხდება, ვთქვათ, რუსთაველის გამზირზე, აქციაზე, რომელსაც ივა ფეზუაშვილი თუ დათო გორგილაძე, ნინო სადღობელაშვილი თუ ბექა ქურხული, ერეკლე დეისაძე თუ ნესტან-ნენე კვინიკაძე აღწერენ. ირაკლი შამათავას მიერ შედგენილ შესანიშნავი მოთხრობების წიგნში – „33 ამბავი აფხაზეთზე“ გარემო ღრმად და გამოკვეთილად ჩანს. ასევე, ამბავი შეიძლება ხდებოდეს იმ ქალაქ-სოფლებში, რომლებსაც ინა არჩუაშვილი, დათია ბადალაშვილი, სოფო კუბლაშვილი და ილია ჭანტურია აღწერენ. ამბავი აქვე, ახლო წარსულის მომნუსხველ ქაოსში შეიძლება ხდებოდეს, რომელზეც ირაკლი სამსონაძე, ზურაბ ქარუმიძე, შორენა ლებანიძე, ლევან ბერძენიშვილი, ბასა ჯანიკაშვილი და როსტომ ჩხეიძე წერენ ბრწყინვალედ. ნატო დავითაშვილის, ტორესა მოსის, ირმა მალაციძისა და თამარ გეგეშიძის მიერ მოზარდებისთვის შექმნილ, გამოგონილ თუ თითქოს ყველასთვის კარგად ნაცნობ, მაგრამ მაინც მწერლისგან მიგნებულ გარემოში შეიძლება ხდებოდეს ამბავი. ასევე, ქალის იდუმალ, მიმზიდველ და ხშირად ამოუცნობ საკუთარ ოთახში, სადაც რუსუდან რუხაძის, სალომე ბენიძის, თეონა დოლენჯაშვილის, ნანა აბულაძისა და მაკა ცხვედიანის პერსონაჟები ცხოვრობენ. და, რა თქმა უნდა, ამბავი შეიძლება იმ ადამიანურ შინაგან შეგრძნებებში ხდებოდეს, რაც ბესიკ ხარანაულის – მუდმივად თანამედროვე დიდი პოეტის – უაღრესად მაღალი ოსტატობით, სიმძაფრითა და გულწრფელობით, ზუსტად დაჭერილ განცდებსა და განწყობებში ჩანს. 

- ეგზისტენციური პრობლემების აღწერას მაინც ნიადაგს, გარემოს უკავშირებთ? 

- მე მგონი, არც არავის აინტერესებს ნიადაგს და კონკრეტულ თავისებურებებს მოშორებული ეგზისტენციური საკითხები. იმიტომ, რომ როდესაც ფრანკფურტში, წიგნის ფესტივალზე, უცხოელ გამომცემლებს ვხვდებით, მათ აინტერესებთ, რა იწერება ჩვენში ჩვენზე. ჩვენში ევროპაზე, მათზე კი არა, ჩვენში ჩვენზე რა იწერება - ეს აინტერესებთ. 

- თქვენი გამომცემლობების „ინტელექტისა“ და „არტანუჯის“ უპირველეს ღირსებად ის არის მიჩნეული, რომ მათთვის წიგნი არ არის მხოლოდ გასაყიდი პროდუქტი.  ეს იმაში გამოიხატება, რომ გამომცემლობის პრიორიტეტია არა მკითხველის ინტერესი, მისი დაკვეთა, არამედ, წიგნის ხარისხი. მაგალითად, თქვენ გამოსცემთ პოეზიას, გამოსცემთ დამწყები ავტორების წიგნებს. ამის გამო, მკითხველი საზოგადოება განსაკუთრებით გაფასებთ, მაგრამ როგორ ინარჩუნებთ კონკურენტუნარიანობას საკმაოდ კარგად განვითარებულ საგამომცემლო ბაზარზე?

- მე ვფიქრობ, გამომცემლობა ჯერ წიგნებია და მერე - რიცხვები. ეს არის ის აუცილებელი მოცემულობა, რომელიც, ალბათ, უნდა გაიაზროს ნებისმიერმა გამომცემლობამ, რომელიც საქართველოში ფუნქციონირებს. ჩვენი ორივე გამომცემლობა მრავალფეროვანია. სხვადასხვა ტიპის და ჟანრის ლიტერატურას გამოვცემთ 20-25 წელია. მე 2009 წლიდან შევუერთდი ორივე გამომცემლობას და ჩემთვის ეს პროცესი ძალიან აზარტულია. ალბათ, ერთი დღეც არ არსებობს ამ ხნის განმავლობაში, როცა დავისვენე - შვებულებაში ყოფნის პერიოდის ჩათვლით. 

- გასაგებია, რომ ფიქრისგან, მიჯაჭვულობისგან დასვენებას გულისხმობთ.

- მთავარი ხომ გონებაა?! ფიქრით ცდილობ რაღაცის აშენებას, ჩანაფიქრის გაღვივებას, რაც მოგზაურობაშიც არ გტოვებს, ძილშიც არ გტოვებს, ზღვაზე ყოფნის დროსაც არ გტოვებს... ეს იმდენად დიდი აზარტი და შინაგანი განცდაა, რომ სადაც არ უნდა ვიყო, ყველგან მომყვება. 

- თქვენი და სხვა თანამშრომლების ასეთი დამოკიდებულება საქმის მიმართ არის თუ არა ჩემს კითხვაზე პასუხი?

- დიახ, ეს ჩვენი კონკურენტუნარიანობის მნიშვნელოვანი საფუძველია. ჩვენს გუნდში მუშაობენ ის ადამიანები, ვინც 25 წლის წინ დაიწყო „ინტელექტთან“ თანამშრომლობა. ამ სფეროში კი პროფესიონალებს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვთ, მათი ჩანაცვლება ძალიან რთულია. ჩემს მაგალითზეც რომ ვთქვა, დიდი დროა საჭირო იმისთვის, რომ ადამიანი საგამომცემლო საქმის პროფესიონალად ჩამოყალიბდეს. რა უზრუნველყოფს წარმატებას? ალბათ, იმ ყოველდღიური ამოცანების გადალახვა, რომლებიც სპონტანურად ჩნდება. როცა ჩემს მშობლიურ ქალაქში, ზუგდიდში დავბრუნებულვარ, ბევრს, ვინც საგამომცემლო სფეროსთან ახლოს არ არის, უკითხავს, შენ კიდევ იქ მუშაობო? იერარქიულად თუ თანამდებობრივად ვინც მიუდგება ამ პროცესს, მისი თვალით, ყოველდღიური ამოცანების დაძლევა მაინცდამაინც მიმზიდველად არ გამოიყურება. ჩემთვის, როგორც პროცესის მოყვარული კაცისთვის, სწორედ ეს არის საინტერესო: როგორ იწყება ჩანაფიქრიდან იმის აღმოცენება, რაც შეიძლება ძალიან მნიშვნელოვან შედეგად იქცეს. მახსოვს, „ინტელექტის“ ოთახში ვისხედით კახმეგ კუდავა, გვანცა ჯობავა და მე, როდესაც კახმეგმა თქვა, ნინო ხარატიშვილის შესახებ გადაცემა ვნახე და ეს ავტორი აუცილებლად უნდა გამოვცეთო. მაშინ ნინო ხარატიშვილს თავისი მთავარი წიგნები დაწერილი არ ჰქონდა. 

- მაგრამ ასეთი აფეთქებები თქვენთან შედარებით იშვიათია. თქვენი ნიშისთვის დამახასიათებელია, რომ ყოველთვის მზად ხართ, არაკომერციულ პროექტებზე იმუშაოთ. გასაგებია, რომ ზოგი ავტორი მოგვიანებით გაიბრწყინებს. 

- მოდით, მარტივად ვიტყვი: პოეზიის გამოცემა საქართველოში ღირსების საქმეა. 

ასე იყო წინა საუკუნეში, ასე იყო იმის წინა საუკუნეში, იმის წინის წინა საუკუნეში, გურამიშვილიდან მოკიდებული... გამომცემელმა უარი თქვას იმის გამოცემაზე, რაც ქართული ნიჭის საუკეთესო გამოვლინებაა, ეს ნიშნავს, უარი თქვას პლატფორმაზე თუ შესაძლებლობაზე, რომ განსაკუთრებული ნიჭის მქონე ადამიანებმა, თუნდაც, ათ კაცს მიაწვდინონ სათქმელი. დღეს პოეზია მსოფლიოს არც ერთ წერტილში არ არის კომერციული. არც ტომას სტერნზ ელიოტის დროს იყო კომერციული, მისი პოპულარობის მიუხედავად და პაბლო ნერუდას დროსაც რომანისტები უფრო დაფასებულები იყვნენ. დღესაც, ბესიკ ხარანაულის და ვახტანგ ჯავახაძის შემთხვევაშიც, შეიძლება, რომანისტების წიგნებს უფრო მეტად კითხულობენ. თუმცა, ვახტანგ ჯავახაძის „ელეგიამ“ და ბესიკ ხარანაულის ლექსებმა თუ პოემებმა ბევრი რომანისტის ბესტსელერებს გაუსწრო მაღალი ტირაჟებით, მკითხველების სიყვარულით და აღიარებით. 

- ეს ძალიან ბუნებრივია. ასეთი მწერლების წიგნებთან დაკავშირებით კითხვები არ ჩნდება. ადრე უფრო მიკვირდა, მაგრამ დრო რომ გავიდა, ჩემს ცნობიერებაში დამკვიდრდა, რომ თქვენ ასეთი ხალხი ხართ. ძალიან მიხარია, რომ ამ დამოკიდებულებით ადამიანების და შემოქმედების მიმართ, ახერხებთ, რომ წარმატებულები იყოთ. 

- თითქმის ყველა პოეტი, ვისთანაც კი გვითანამშრომლია, თანამედროვე ლიტერატურის გამორჩეული ხმა და სახეა. არა მხოლოდ ქართული ლიტერატურის, რადგან ბევრი მათგანის შექმნილ სამყაროს უცხოენოვანი მკითხველიც იცნობს. ეს დიდი საქმეა: ტარიელ ჭანტურია, ლია სტურუა, ზვიად რატიანი, ნატო ინგოროყვა, ირაკლი კაკაბაძე, ლელა სამნიაშვილი, პაატა შამუგია, ეკა ქევანიშვილი, დიანა ანფიმიადი, გიორგი არაბული, ბექა ახალაია, სოსო მეშველიანი, გაგა ნახუცრიშვილი, ნათია გიორგაძე, ირინა ტაბაღუა, გიორგი შონია, ბელა ჩეკურიშვილი, ნიკა ლაშხია, მარიამ წიკლაური, თამარ არდიშვილი... – მათი სტრიქონები და პოეტური მიგნებები მარტო საქართველოში კი არ გვიყვარს, შეიძლება, ევროპისა თუ აღმოსავლური ქვეყნის მკითხველმაც დაიმახსოვროს და აიკვიატოს. 

„ძალიან ფასობს არა მხოლოდ გამოჩენილი ლიტერატორების და ავტორების რეკომენდაციები, არამედ, მკითხველების ერთმანეთში გაცვლილი სიტყვა წიგნების შესახებ.“

- თბილისის წიგნის საერთაშორისო ფესტივალი ყოველ ჯერზე ადასტურებს, რომ საქართველოში წიგნის გამოცემა აქტიური ბიზნესია და წიგნებს მყიდველი ჰყავს. ფესტივალის მიმართ ინტერესი თბილისური მოდაა, თუ თქვენ რეალურად ხედავთ წიგნის მიმართ ინტერესის რაიმე კვალს ჩვენი საზოგადოების განვითარებაზე? 

- ყოველთვის ვცდილობ, შევეწინააღმდეგო კატეგორიულ მსჯელობას იმის შესახებ, რომ საქართველოში წიგნიერება მოიკოჭლებს. უკითხავთ ხოლმე: „ვინმე ყიდულობს წიგნებს?“ ამას ისეთი ადამიანი კითხულობს, ვისაც თვითონ წიგნი დიდი ხანია, არ უყიდია. თბილისის წიგნის ფესტივალი, რეგიონებში გამართული ფესტივალები და წიგნის ბაზრობები, წიგნის მაღაზიების რიცხვის მატება ადასტურებს, რომ საქართველოში წიგნებს კითხულობენ. ელექტრონული წიგნებიც, სოციალური ქსელებიც, მედიაც წიგნის მოკავშირედ იქცა. 

- პოპულარიზაციას გულისხმობთ?

- დიახ, წიგნს ბევრი კონკურენტი უნდა ჰყოლოდა და ჰყავს კიდეც. წიგნის კონკურენტია ტელევიზია, კინო, ინტერნეტი, სოციალური ქსელები. მაგრამ, მეორე მხრივ, წიგნის, როგორც ახლო მეგობრის უკეთესად გაცნობას და აღქმას ხელს უწყობს ყველა ტექნიკური სიახლე. აზრის გაზიარება, ღონისძიებაზე მოწვევა, წიგნის ბუმის მოწყობა - ბევრად გაადვილდა. ძალიან ფასობს არა მხოლოდ გამოჩენილი ლიტერატორების და ავტორების რეკომენდაციები, არამედ, მკითხველების ერთმანეთში გაცვლილი სიტყვა წიგნების შესახებ. ვერავინ ვერ იტყვის, რომ ფასეულობათა ნიველირება მოხდა. ჩვენთან პოპულარულია კლასიკოსთა რომანებიც და კომერციული საკითხავიც. მარიო ვარგას ლიოსას „ვაცის ნადიმი“ ბესტსელერია. ეს არ არის ადვილი წიგნი, არც ერთი თვალსაზრისით. მსუბუქად დაწერილი დეტექტივიც შეიძლება ძალიან პოპულარული გახდეს; ზოგჯერ პოეზიაც შეიძლება იყოს პოპულარული; გელა ჩარკვიანის ავტობიოგრაფიული, შვიდას გვერდიანი წიგნი „ნაცნობ ქიმერათა ფერხული“ ბესტსელერია... მგონია, მთარგმნელების განუზომელ, უდიდესი მნიშვნელობის შრომაზე ცალკე მოგვიწევს საუბარი – საამაყოა და აღტაცების ღირსი, რაც დღეს ამ მიმართულებით ჩვენთან ხდება.

- ძალიან მიხარია, ამას რომ ვისმენ. მაგრამ ამ ყველაფრის კვალს თუ ხედავთ საზოგადოების განვითარებაზე? 

- სიხარულით ვხვდები ყველა კრიტიკას, რასაც წიგნის ფესტივალზე სტენდთან მოსული ადამიანებისგან ვისმენ. განსაკუთრებით მიხარია, როცა მათ აინტერესებთ, რატომ დაიგვიანა უკვე დაანონსებულმა წიგნმა; რატომ გაჯანჯლდა თარგმანი, რომელზეც გამომცემლობამ ინფორმაცია მიაწოდა საზოგადოებას; რატომ გამოიცა წიგნი წუნით; რატომ ითარგმნა წიგნის სათაური ამგვარად... ჩვენი სამოქალაქო საზოგადოების სიძლიერესაც წიგნის მიმართ ინტერესს ვუკავშირებ. არავის ეგონოს, რომ ასე ადვილად მოდის სამოქალაქო საზოგადოების მაღალი შეგნება. სოციალური, პოლიტიკური, საგანმანათლებლო პრობლემების მიმართ ბევრს შეიძლება ნიჰილისტური დამოკიდებულება აქვს, მაგრამ მე ამ დამოკიდებულებას არ ვიზიარებ. მგონია, რომ ჩვენ ისეთი სამოქალაქო საზოგადოება გვყავს, რომლისაც ბევრ ქვეყანას შეშურდებოდა, მით უმეტეს, ჩვენი ბედის და გამოცდილების მქონე ქვეყნებს. გავითვალისწინოთ, რომ საქართველოში არც ერთი ხელისუფლების მთავარი პრიორიტეტი განათლება არ ყოფილა. 

- საუბრის ბოლოს, ისევ თქვენს შემოქმედებასთან უნდა დავბრუნდეთ. რაც დრო გადის, როგორც მწერალს, დოკუმენტური პროზა უფრო გიზიდავთ, ვიდრე მხატვრული. იმიტომ ხომ არა, რომ „სხვის ტყავში შეძრომას“ გირჩევნიათ, იმაზე წეროთ, რაც პირადად განიცადეთ? გამოგონილ პერსონაჟებზე წერას გირჩევნიათ, იმ ხალხზე წეროთ, ვისაც პირადად იცნობთ, ან იცნობდით?

- არ მინდოდა, რომ რომანების წერა ჩემთვის თვითმიზანი ყოფილიყო. ზოგჯერ ხდება, რომ ერთ როლში თავს კარგად გრძნობ და მერე იმ როლს ავითარებ. თანაც, ჩემს ბოლო წიგნს („დარეკე! დაუბარე!“) დოკუმენტური პროზა ჰქვია, მაგრამ მასში მხატვრული რეალიებიც უხვად არის. მინდოდა, რომ ჩვენი ქვეყნის შესაძლებლობები დამენახა და აღმექვა, ცნობილი თუ უჩინარი ადამიანების ცხოვრებაზე დაკვირვებით - როგორ ვართ ეს ქვეყანა, რომელსაც, ყველანაირი პროგნოზით, ძალიან უნდა გაძნელებოდა ცხოვრება; უნდა დაეკარგა სიხალასეც, ბუნებრიობაც. იმიტომ, რომ ღარიბი ქვეყანა ვართ, რუსეთის ამხელა იმპერიას შემწყდარი ქვეყანა ვართ, სადაც გასაქანი ჰქონდათ მოღალატეებს, ანტისახელმწიფოებრივ და ანტიქართულ ძალებს. ერთი ადამიანის მისიის ამბავიც მინდოდა, გამეაზრებინა - რისი შეცვლა შეუძლია ერთ ადამიანს? მაგალითად, რატომ გადაწყვიტა დათო თოლორაიამ - ბებიაჩემის ძმამ, რომელიც მთელი ცხოვრება, 2010 წლამდე, მოსკოვში ცხოვრობდა - სიცოცხლის ბოლო ათი წელი თავის მშობლიურ ქალაქში გაეტარებინა და თავისი მშობლების გვერდით დაკრძალულიყო? მისი იდენტობა ბუნებრივად დაუკავშირდა მის მშობლიურ სახლს. ეს ვალდებულებაა ადამიანისთვის? თუ მისი პასუხისმგებლობაა წინაპრებისა და ახლო ნათესავების წინაშე? თუ რაღაც უხილავი კავშირები არსებობს, რომლებიც ჩვენს სურვილებს არ ემორჩილება? დროთა განმავლობაში, მსგავსი ამბები ილექებოდა ჩემში და მინდოდა, რომ ამ მიმართულებას თანაბარი განვითარება ჰქონოდა,  ჩემი რომანების და ნოველების გვერდით. იმიტომ, რომ არც წერის პროცესში, არც გამოქვეყნებისას და არც გამოქვეყნებიდან ათი წლის მერე არ ვიცით, რა დარჩება ჩვენგან. 

- ჩემი აზრით, ადამიანური ურთიერთობები კრავს თქვენს ორ წიგნს, რომლებზეც დღეს ვისაუბრეთ. თუმცა, ის ურთიერთობები, რაც არის „ყიფლიბანდში“ და ის ურთიერთობები, რაც არის ბოლო წიგნში „დარეკე! დაუბარე!“ ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავდება ჰუმანიზმის ხარისხით. აქეთ მეტი სინათლეა, იქით ტრაგიკული მოვლენებია, თუმცა, თქვენ ძალიან დელიკატურად წერთ. 

- ამ ხნის განმავლობაში უფრო მეტად ვირწმუნე ადამიანის მნიშვნელობის და ეს მინდოდა, რომ ბოლო წიგნში გამოჩენილიყო. ადამიანის მნიშვნელობა დავინახე ჩემი თვალით და არა ვინმეს მოყოლილი, არა სადღაც წაკითხული, არა ფილმში ნანახი... 

„სხვა ქვეყანაში არ წავიდოდი საცხოვრებლად. ამას არ შევცვლიდი.“

- თქვენს პიროვნულ ღირსებად არის მიჩნეული ის, რომ თან მწერალი ხართ და თან გამომცემელი, ანუ სხვა მწერლებს ეხმარებით, რომ ისინი საზოგადოებამ გაიცნოს. დავით ანდრიაძემ თქვა ერთხელ - ეს იმას ჰგავს, თხა და მგელი რომ ერთად ძოვდესო. რაიმე პიროვნული ძალისხმევა გჭირდებათ იმისთვის, რომ პოტენციურ კონკურენტებს დამკვიდრებაში დაეხმაროთ? 

- კონკურენტად არავის არ აღვიქვამ. ყველას აღვიქვამ „ერთი კლუბის წევრად“. მთავარია, ჩემი პირადი შემოქმედებითი ლაბორატორია ჩემს საქმეში არ ამერიოს. მირჩევნია, რომ ჩემი მწერლობის მიმართ მეტი მოთხოვნები არსებობდეს - რატომ არ ვწერ ახალს, რატომ ვაქციე ზურგი ჩემს შემოქმედებას - ვიდრე ის, რომ რომელიმე ავტორს, ცნობილს თუ დებიუტანტს, იმდენი დრო არ დავახარჯო, რამდენიც ვიცი, რომ მომეთხოვებოდა. 

- ეს მენეჯმენტის პრობლემაა, თუ მორალის თემაა, როცა ამბობენ, რომ „ყოჩაღ, ზვიად! თან მწერალი ხარ და თან - გამომცემელი.“ დათო ტურაშვილმაც იგივე თქვა, როცა მასთან იყავით სტუმრად. 

- ყოველთვის მახსოვს, რომ ადამიანი მოსულია, როგორც ავტორი და მელაპარაკება, როგორც გამომცემელს. რა თქმა უნდა, ავტორი შენთან მოვიდა, როგორც მწერლის ალღოს მქონე რედაქტორთან. შენ გაქვს მწერლის გამოცდილება და ეს მას სიამოვნებს. პირველ რიგში, გამომცემლისგან ელოდება მხარდაჭერას. ხშირად ჩემს თავზე მწყდება გული, რომ ბოლომდე იმას ვერ ვაკეთებ, რაც და როგორც წარმომედგინა. 

- როგორც მწერალი?

- როგორც გამომცემელიც. ბევრი რამ დამოკიდებულია სპონტანურ მოვლენებზე. ყველა წიგნს თავისი ბედი აქვს. 

- ბოლო კითხვა მაქვს: რა არის ის, რასაც თქვენს თავში არასდროს შეცვლიდით? 

- (პაუზა) სხვა ქვეყანაში არ წავიდოდი საცხოვრებლად. ამას არ შევცვლიდი. ჩემი შეგნებული არჩევანი არასდროს არ იქნებოდა, რომ უცხო ქვეყანაში მეცხოვრა. 

- დიდი მადლობა გულწრფელი, საინტერესო საუბრისთვის. ინტერვიუს დავასრულებთ თქვენი კომენტარით ცნობილი ადამიანების ორ გამონათქვამზე. პირველი ციტატის ავტორია ამერიკაში მცხოვრები რუსი მწერალი სერგეი დოვლატოვი (1941-1990): „ნამდვილი სიმამაცე ის არის, რომ გიყვარდეს ცხოვრება, როცა მის შესახებ მთელი სიმართლე იცი.“

- ვეთანხმები. ეს არის ადამიანის იდუმალების მთელი ხიბლი - გააზრებული გაქვს, რომ ცხოვრება შენ თვალწინაა და ხელის ცეცებით შედიხარ ამ პროცესში. თითქოს, იცი ძირითადი, რაც შეიძლება მოხდეს, ან მომხდარა, მაგრამ მაინც გინდა ცხოვრების უსიერ ტყეში შესვლა, მაინც გიზიდავს ეს ლაბირინთი. 

- ამ დროს სიმამაცე მნიშვნელოვანია? 

- ჩემთვის ძალიან მნიშვნელოვანია სიმამაცე, გამბედაობა,  ურჩობა, ამბოხი - რაც პირდაპირ არის დაკავშირებული იმასთან, რომ თვინიერი არ იყო; როგორც აკაკი ბაქრაძე ამბობს: „იყო თვინიერების უარმყოფელი“. 

- მეორე ციტატა ეკუთვნის გერმანელ მწერალს - ეკჰარტ ტოლეს (1948): „გიყვარდეს, ნიშნავს, საკუთარი თავი შეიცნო სხვაში.“ 

- საკუთარ თავს სხვაში ხშირად ვეძებ. ეს უფრო საკუთარი დაკარგული თავის მოძებნაა. ხშირად ვამბობ, მე რომ ქალიშვილი არ მყოლოდა, ძალიან ბევრ რამეს ვერ აღმოვაჩენდი ჩემს თავში - ძალას, უნარს, სითბოს გამოხატვის შესაძლებლობას; არც იმ სიყვარულის მიღების ობიექტი არ გავხდებოდი, რაც ჩემ მიმართ ჩემმა პატარა გოგონამ გამოავლინა. შეიძლებოდა, ასე მომხდარიყო, რომ ჩემი საკუთარი თავი ვერ შემეცნო ჩემს ქალიშვილში, ქეთოში. ახლა უკვე ვხედავ ჩემს თავს. მასაც ვხედავ და საკუთარ თავსაც. 

- ამას სიყვარულს უკავშირებთ?

- სიყვარულსაც ვუკავშირებ და ღვთის მადლსაც, რაც ასევე სიყვარულია. ღვთის მადლი კი ადამიანს უყურადღებოდ არ უნდა დარჩეს. 

ფოტომასალა: ირაკლი გედენიძე