-    თქვენ ორი სახელი გაქვთ და ორი კუთხითაც გიცნობენ: ეთერ თათარაიძე - ფოლკლორის მკვლევარი და ეთერო (აქ გვარი საჭირო არ არის) - პოეტი, რომელიც ლექსებს თუშურ დიალექტზე წერს. შესაძლებელია ამ ორი ადამიანის - ეთერის და ეთეროს - გამიჯვნა?

-    ბავშვობიდან მომართვა „ეთერო“ ბუნებრივი იყო ჩემთვის. თუშები სულ ასე მეძახდნენ. ეთერ თათარაიძე, რაც დოკუმენტებში მიწერია, ჩემთვის ცოტათი ვითომ საკეკლუცო სახელი იყო (იცინის). ბავშვობაში ასე აღვიქვამდი. ფილოლოგი რომ გავხდი, მერე მივხვდი, რამდენად ჩვეულებრივი და სწორი ფორმაა ეთერ თათარაიძე. ახლა ცოტა მაწუხებს, „ეთერო“ რასაც დაერქვა. 

-    რატომ?

-    საქართველოში ვისაც მარტო სახელით მოიხსენიებენ, ყველა იმსახურებს და მე ჯერ არ ვიცი, „ეთერო“ უნდა დამიძახოს ვინმემ თუ არა. ვფიქრობ, ხომ არ არის ეს ცოტათი თავხედობა? მაგრამ ეთერო მე არ დამირქმევია ჩემი თავისთვის. 
 

-    მაინც, ზუსტი პასუხი ვერ მივიღე - „ეთერსა“ და „ეთეროს“ შორის რაიმე მიჯნა თუ არსებობს? 

-    არა, რა თქმა უნდა. როცა ლექსს ვწერ და როცა ფოლკლორულ სივრცეში ვტრიალებ, ორივე შემთხვევაში ერთი და იგივე ვარ. ვიღაცისთვის, როგორც ფოლკლორისტს - თუ რაღაცის ვითომ სპეციალისტს -  შეიძლება ეთერ თათარაიძე მერქვას. მაგრამ უფრო მეთბუნება „ეთერო“, რა თქმა უნდა, იმიტომ, რომ ჩემი ბერდედებისგან და პაპებისგან, დედისგანაც, ბალღებისგანაც სულ მესმოდა, რომ მე ვარ ეთერო. 

-    ვახტანგ კოტეტიშვილი, რომელმაც ფოლკლორის სქემა შექმნა, ამბობდა, რომ ფოლკლორის დარგებს შორის ზეპირსიტყვიერება პირველია. მაგრამ ზეპირსიტყვიერებას თუ უწერია სიცოცხლე მომავალში? შეიძლება, ბავშვს ხალხური სიმღერა ან ხალხური ცეკვა ასწავლო და ამით ცეკვას და სიმღერას სიცოცხლე გაუხანგრძლივო. მაგრამ ლექსს იძულებით ხომ ვერავის დააწერინებ? 

-    ზეპირსიტყვიერების მომავალს მეკითხებით და დღევანდელ საქართველოში ბევრმა არც იცის, სიმღერის და ცეკვის გარდა, ფოლკლორის სხვა დარგებიც თუ არსებობს. როცა ეტყვი, რომ, მოდი, ვიამბოთ ზღაპრებზე, ლეგენდებზე, ანდაზებზე, ანდრეზებზე და ასე შემდეგ, ბევრი კითხულობს: ეგ ფოლკლორია? ცნობილი ფოლკლორისტებიც მინახავს, რომლებიც ამბობენ: ხალხური ფოლკლორი. ასეთ ადამიანს ფოლკლორზე აღარ უნდა ელაპარაკო. აღარ მაინტერესებს ადამიანი, რომელმაც ისიც არ იცის, რომ ფოლკლორი და ხალხური ერთი და იგივეა. ან ერთი უნდა იხმარო, ან მეორე. 

-    ზეპირსიტყვიერების მომავალს როგორ ხედავთ? 

-    ერთი ძალიან კარგი საქმე ის არის, რომ რეგიონებში სალოტბარო სკოლები შეიქმნა, ბავშვები სიმღერას უფასოდ სწავლობენ. ეს მთელი ქვეყნისთვის მნიშვნელოვანია. 

-    ოღონდ, ისევ სიმღერას სწავლობენ. 

-    დიახ, რა თქმა უნდა. მაგრამ გეგმაში ფოლკლორის სხვა დარგების სწავლებაც არის სწორედ იმიტომ, რომ ბავშვებმა  თავისი ფესვების ამბები იცოდნენ. გაიგონ, რა ქვეყანაა და რისი მფლობელია საქართველო. მაგრამ ამით ხომ ლექსს ვერ დააწერინებ? 
 

-    დიახ, ზუსტად ეგ უნდა მეთქვა. 

-    ჩემი მეუღლე ამირან არაბული და მე ვცდილობთ, რომ არ მოკვდეს ვახუშტი კოტეტიშვილის და მისი მეგობრების (ჩვენი უფროსი მეგობრების) ტრადიცია - ხალხური პოეზიის საღამო. მთელ საქართველოში დავდივართ. ისეთი გენეტიკური კოდია ქართველში, სულ რომ არ ველოდებოდით და სადაც არ ველოდებით, იქ ამოხეთქა ახალგაზრდების სიყვარულმა ამ დარგისადმი. ჯავახეთში, მაგალითად, სრულიად ახალგაზრდა ბიჭი მესხურ-ჯავახურ დიალექტზე წერს საოცრებებს. იმას ხომ არავინ არც ასწავლა, არც უთხრა, არც დაავალა, არც სკოლა გაუვლია. ხევსურეთში და ფშავში სრულიად ახალგაზრდები წარმოუდგენლად კაფიაობენ. ჩვენ ეს გვიხარია იმიტომ, რომ დაძალებით და სწავლებით არც იყო და არც იქნება ზეპირსიტყვიერება. 

-    თქვენ მთელი საქართველო მოვლილი გაქვთ და იცით, რა რესურსია ამ ქვეყანაში. ის, რაც ნახეთ და აღმოაჩინეთ, გაძლევთ იმედს, რომ ტრადიციული მთქმელები მომავალშიც იქნებიან? 50 ან 100 წელი რომ გავა, საქართველოში ისევ დაიბადება ზეპირსიტყვიერების ახალი ნიმუშები?

-    ფოლკლორის წესი ეგ არის. ცხოვრება გრძელდება. ჩემი და ამირანის ოცნებაა, რომ ქართული ზეპირსიტყვიერება არ მოკვდეს და არც მოკვდება, რომც არ ვიოცნებოთ. მკვლევარი თუ იცოცხლებს, დარგის მიმხედავი თუ იცოცხლებს, ზეპირსიტყვიერება არ მოკვდება. აჭარაში აღმოჩნდნენ ფანტასტიკური მთხრობელები. შუახევში მქონდა ექსპედიციები. სიმღერა სულ არის იქ, ცეკვა სულ არის, მაგრამ ზეპირსიტყვიერების ისეთი ნიმუშებია - გუშინ და გუშინწინ შექმნილი. ყველაზე მეტად რაც მაშინებს ამ დარგის მომავლის კუთხით - დაცლილი სოფლებია. იმედი მაქვს, მოვა დრო და ეგ სოფლები ისევ აივსება. ისტორიული მიეთ-მოეთი სულ ჰქონდა ჩვენს ქვეყანას და სულ გვექნება. მაგრამ კოდი გვაქვს უცვეთელი. 

-    თქვენ ამბობთ, ქალაქური წესები მთაშიც შემოდის და დიალექტი დაუნდობლად მახინჯდებაო. მიგაჩნიათ თუ არა ეს ბუნებრივ მოვლენად? შესაძლებელი ან საჭირო თუ არის ამ პროცესთან დაპირისპირება? 

-    ყველაზე დიდი მიზეზი, რის გამოც ეს პროცესი დაიწყო, არის უდედო სახლები. ეს ძალიან დარწმუნებით ვიცი. დედებისგან დაცარიელდა საქართველო. ბავშვები ვიღაცას შეაფარეს, თვითონ კი უცხოეთში ფულს შოულობენ წამებით, წვალებით, თუ არ ვიცი, რითი. ვიცით ყველამ, როგორ იბრძვიან, რომ იარსებონ.  მაგრამ ძალიან ბევრი გადავიდა სხვა ეტაპზე - გამდიდრების ეტაპზე. დაკარგა სიყვარული,  პირველ რიგში, ბავშვის, ქმრის... დაბერდება და ჩამოვა მძიმედ ავადმყოფი. ყველას ჯვარი ეწეროს და, ღმერთმა ქნას, ყველა ჯანმრთელი დაბრუნდეს. თითოეული მათგანი მებრალება. მაგრამ, იცი, ვინ არ მებრალება? გახარბებული ქართველები - სამშობლოც რომ გაიმეტეს. სამშობლოზე ეცინება ზოგ ადამიანს. სასაცილოა ჩვენი ქვეყანა? 

-    უცხოეთში წასულებს გულისხმობთ?

-    არა მხოლოდ. აქაც იგივეა. სამშობლო არის:

უბნები რომ ჩამოიარო, ოჯახს ვერ ნახავ, საიდანაც მინიმუმ ერთი ადამიანი არ იყოს წასული, ზოგი ოჯახიდან კი ექვსი ადამიანია უცხოეთში. და ეს ბალღები დარჩნენ ჟარგონების და სკოლაში ერთმანეთთან საუბრების დონეზე. დიალექტებს მართლა ძალიან უჭირს. მაგრამ, წარმოიდგინე, ჯავახურმა და მესხურმა დიალექტმა რამდენი ტკივილი გამოიარა. მაშ, როგორ გადარჩა იქ თუნდაც ის ერთი ბიჭი, რომელიც რამდენი საუკუნის სიტყვას ხმარობს თავის ლექსში? ხალხური ლექსის ზუსტ საზომში ჯდება და ზუსტად გეუბნება თავის სათქმელს, უმარტივესად, ოღონდ, ის უმარტივესი, იცი, რაც არის. 

-    დიალექტს, ჩემი დაკვირვებით, ყოველთვის ახლავს ემოცია. ქალბატონი მანანა მენაბდე ყვებოდა, რომ ძალაუნებურად მოსდიოდა ცრემლები, როდესაც თქვენს ლექსებს უსმენდა, თუმცა, ბევრი რამ არ ესმოდა. თქვენ მიერ გამოცემულ წიგნებს რომ ვკითხულობ, სადაც სხვადასხვა დიალექტი გვხვდება, მეც ყოველთვის გული მიჩუყდება. რატომ არის დიალექტი პირდაპირ მიბმული ემოციასთან? რა მუხტი დევს მასში?

-    ეგ დავიწყებული სამშობლოა, პირდაპირ შემიძლია ვთქვა. მეც ასეთი ვარ. თავიდან აჭარულს ვერ ვხვდებოდი და მერე სულ ვტიროდი, როცა მესმოდა. არაცნობიერად გენატრება ის, რაც იყო, ვინც იყავი. ერთ ამბავს გეტყვით: შვიდი ქართველი და შვიდი იტალიელი პოეტი აარჩიეს. ქართველებს შორის მეც აღმოვჩნდი.  წუხელ ეს ხალხი იყო სტუმრად ჩვენთან ოჯახში, ქეთი დუმბაძემ მოგვიყვანა. წაგვიკითხოს ეთერომო. რა თქმა უნდა, თუშურ დიალექტზე ვკითხულობდი და ნუნუ გელაძე თარგმნიდა. გაუთავებელი ტაში მოჰყვა ამ წაკითხვას. ყველა დიალექტს აქვს საიდუმლო მუსიკა და ყველა სიტყვაში სიყვარულია. უხეში სიტყვაც კი რომ თქვა, რაღაც უცნაური ენერგია მოჰყვება. ოღონდ, მე არ ვიცი, რა არის ეგ ენერგია. ჩემზეც ასევე მოქმედებს. 

-    როდესაც გულქან რაზიკაშვილს - ვაჟა ფშაველას შვილს - თქვენი თავი გააცნეს, უთხრეს: ეს ის ქალია, თუშურად რომ წერს ლექსებსო. გულქანს კი თქვენთვის უთქვამს:  „ეხლა შენ შეგჭამენ, ეხლა შენ ამოგაძრობენ სულსა“. მან იცოდა, რამდენად ძნელია ქართულ მწერლობაში თავის დამკვიდრება იმ ადამიანისთვის, რომელიც დიალექტზე წერს. მიგაჩნიათ თუ არა, რომ თქვენ მნიშვნელოვნად გადატეხეთ ეს სტერეოტიპი, რომ დიალექტზე წერა - ამ სიტყვას გამიზნულად ვიტყვი - წამგებიანია?

-    როდესაც გულქანთან მივედით, თავიდან მან საერთოდ არ მოგვაქცია ყურადღება. შემდეგ მართამ, ვინც მიგვიყვანა, ჩაუფშაურა.

გულქანი პირველ კლასში იყო, როცა თავის ბიძას, ბაჩანას, სკოლიდან გამოექცა. რაღაც ლექსი ამერია, იმან კი თავში ჩამიკაკუნა, რაებს ამბობო და ბავშვებმა სიცილი დაიწყესო. იმის შემდეგ სკოლისკენ აღარ გაუხედავს. წერა-კითხვა კი იცოდა გულქანმა, მაგრამ არ მეგონა, რომ  ის პროცესები ეცოდინებოდა, როგორ დაუწუნეს მამამისს ფშაური დიალექტი. სხვა დროს ვკითხე: აი, აკაკიმ როცა მამაზე დაწერა - „ენას გიწუნებ, ფშაველოო“, გახსოვს, რა ხასიათზე იყო მამა-მეთქი? მაინტერესებდა, რას მიპასუხებდა. არ იდგა ცუდ ხასიათზედა, არა, - ასე მითხრა, - შემოვიდა ეზოში და დაიუბნაო: რა უნდა ამ აკაკუნასა ჩემგანაო, მე რად არ ვასწავლი, როგორ წეროს ლექსებიო. ამ პარალელის გამო არ იგულისხმო, რომ ვაჟას ვედრები. გაგებისთვის ვამბობ. გულქანმა იცოდა, რომ შეიძლება, ეს ეთეროც შეჭამონ და სული ამოაძრონ, რადგან თუშურად წერს.  ასეთი შემთხვევა იყო: „ლიტერატურულ საქართველოში“ მთხოვეს 14 ლექსის მიტანა დასაბეჭდად. დამხვდა ხალხი და ერთი ქალი მეუბნება - „მიკოციდიღ პირიმზის, კაბაჩაცმულ გორაკას“... - ეს „ღანი“ რა არის, ამოიღეო. არადა, ეს სიტყვა „მიკოციდიღ“ ლექსის ყოველ მეორე სტრიქონში მეორდებოდა. გარდაცვლილია ის ქალი, აღარ მინდა მისი ხსენება. დანარჩენებიც აღარ არიან ცოცხლები. არ მინდა, მათ სულს რამე შეეხოს, ყველაფერი მიპატიებია. რომ მითხრა, „ღანი“ ამოიღეო, მე ვუთხარი, ღანისთვის არის ეგ ლექსი დაწერილი-მეთქი. როგორო? როგორ და, საქართველოს მთელ დიალექტებს შორის, ეს „ღანი“ მხოლოდ თუშურმა შეინახა - რომელიც თან გიბრძანებს, თან უმორჩილესად გემუდარება, რომ  შეუსრულო, რასაც გიბრძანებს. „მიკოციდიღ“ - თან ვუბრძანებ და თან ვემუდარები, რომ მიკოცოს და მოეფეროს იმ ყველაფერს, რაც მენატრება. ამას არ ამოვიღებ, ეგრე ადვილად ვერ დავამახინჯებ იმას, რისიც მჯერა-მეთქი. გადმოვდე ეს ლექსი. მერე სხვა ლექსი, მერე სხვა... ბოლოს წამოვკრიფე ჩემი ლექსები,  მადლობაც ვუთხარი და წამოვედი. მხატვრის სახლში იყო ეგ რედაქცია. იქ კი გავძელი და რომ ჩამოვედი, კიბის ქვეშ ვიტირე ერთი მაგრად. უკვე გული მიკანკალებდა. როგორი შეურაცხმყოფელია, „მწვანე კიტრები“ რომ სხედან, გისმენენ და ვითომ იქ არ არიან. დადგმული იყო ეგ ყველაფერი. 
 

-    ის სტერეოტიპი თუ გატყდა, რომ დიალექტზე წერა წამგებიანია ავტორისთვის? 

-    ახლა სხვა სადარდებელი გაჩნდა. ჯერ თუშეთში ახალგაზრდებმა ცადეს ჩემი მიმდევრობა, მაგრამ ვერავინ გააგრძელა. მერე გამოჩნდა ვიღაც ბალღი, დედით თუში, მამით კახელი, რომელიც თუშურის გონში არ არის და ვითომ თუშურად წერს. თან ჩემიდან აღებული სახეებით. ამაზე ცოტა გული მწყდება, მიწვალებს იმ ლექსებს და მენანება, თორემ ეგეც ჩაივლის მდინარესავით. 

-    მეცხრე საუკუნის ხანმეტიანი თუშური დიალექტი ობიექტურად იძლევა რაღაც ისეთის თქმის საშუალებას, რაც თანამედროვე სალიტერატურო ენით არ გამოითქმის? თუ პირადად თქვენ გრძნობთ თავს კომფორტულად, როცა სათქმელს ამ დიალექტით ამბობთ?

-    ამ ხანმეტიან დიალექტზე დღესაც მთელი თუშეთი მეტყველებს. ახლა თუ ხევსურეთში წავალთ, იქაც რა და რა არის გადანახული. იმერეთშიც და სხვაგანაც, საოცარი საბადოებია, რომლებიც შიგნიდან ულევად ამოდის! რა ენერგია აქვს ენას და აზროვნებას, საიდან სად გამოიყოლა ეს ფორმები?! ალვანში, ნაღდი თუშები რომ ლაპარაკობენ, არც იციან, რომელი საუკუნის ენაა, ან, საერთოდ, საუკუნე რა შუაშია. საოჯახო, სალაპარაკო ენაა მათთვის. 

-    კითხვას დავაზუსტებ. მე მაინტერესებდა, ამ დიალექტით შესაძლებელია თუ არა, აზრი გამოითქვას უფრო ზუსტად, უფრო ღრმად, ვიდრე დღევანდელი სალიტერატურო ქართულით?

-    რა თქმა უნდა, შესაძლებელია, რომ უფრო ღრმად გამოითქვას. ძალიან დარწმუნებით - დიახ. ჩემი აზრით, ჩვენს ყველა დიალექტს ცალკე ენად განვითარების საშუალება აქვს, იმდენად მდიდარია. სალიტერატურო ქართული, სამწუხაროდ, სქემად იქცა, გაღატაკდა, გამოიფიტა. სწორედ იმიტომ, რომ დიალექტებს გაუჩნდა პრობლემა. მე მგონი, ქართული ენის პალატა მეტს უნდა ზრუნავდეს, რომ ენა განვითარდეს. მარტო ის ფაქტი რად ღირს, რომ სამი დამწერლობა გაქვს - ესე იგი, როგორი ხარ? ვინ ხარ? საიდან მოდიხარ? მე რომ მეკითხებოდეს, შევყრიდი ჭკვიან ხალხს და ვეტყოდი, მოდი, დავეხმაროთ ერთმანეთს, ერთიანი გეგმები დავსახოთ. 

-    შედეგი რა გინდათ, რომ იყოს მაგ მცდელობის? 

-    შეკრება მოიტანდა გზებს. მე მზა პასუხები არ მაქვს. 

-    ჩვენთან სტუმრად იყო გიორგი ურჩუხიშვილი, სოციოლოგი, რომელიც ამბობდა, რომ რაც უფრო მდიდარია ადამიანის ლექსიკა, მით უფრო მაღალია მისი მიზნების თამასა. მისი დაკვირვებით, ღარიბ ბავშვს, რომელსაც შეზღუდული აქვს ლექსიკა, ზუსტად ასევე შეზღუდული აქვს წარმოდგენა იმის შესახებ, რა უნდა აკეთოს ცხოვრებაში. თქვენთვის თუ არის მისაღები ეს მოსაზრება?
 

-    მე 100%-ით ვეთანხმები გიორგის. ხალხში შენახულია ასეთი ფორმულა: ღარიბ კაცსავ, ჭკვაიც ღარიბ აქვავ. პატრიარქი რომ ამბობს, დედა გვეტყოდაო, სიღარიბეს არ შეუგუვდეთ და არ შეეჩვიოთო. ღარიბ ადამიანს ლექსიკაც დაბეჩავებული აქვს. ნამდვილად ასეა. 

-    მაშინ სალიტერატურო ენის გამოფიტვა სოციალურ პრობლემასაც ებმის. 

-    რა თქმა უნდა. ეს შეხვედრები, რომლებიც გვინდა, რომ შედგეს, სოციალურ თემაზეც გადავა, უდედობაზეც და სხვა ამბებზეც. მიზეზებიც გამოიკვლევა და შედეგებისთვისაც უნდა იბრძოლოს ქვეყანამ. არ მინდა, რომ ღარიბებს გული ვატკინო, რომელი მდიდრები ჩვენ ვართ, მაგრამ ვამბობ, რომ ხშირად შემიტყვია: მრავალშვილიან, გაჭირვებულ ოჯახებში ბავშვები ნორმალურად ვერ მეტყველებენ. პირობებიდან გამომდინარე, დავიწროებულები არიან სააზროვნოდაც, საოცნებოდაც და სამეტყველოდაც. 

-    თქვენ და თქვენმა მეუღლემ პროფესიული ცხოვრება ქართული ხალხური სიტყვის შეგროვებას და შესწავლას დაუკავშირეთ. ამბობდით, ჩემს დანიშნულებად მიმაჩნია, რაც შეიძლება მეტი სიბრძნე შევაგროვოო. თუ შეგიძლიათ, დააკონკრეტოთ, რა არის თქვენი მიზანი და სად ხართ ამ მიზნისკენ სავალ გზაზე?

-    მე და ამირანი ალალად ვცდილობთ, რომ ჩვენს საქმესთან ვიყოთ წრფელები და ჩვენი შესაძლებლობის მაქსიმუმი გავაკეთოთ. მაგრამ შეიძლება მექანიკურად მივყვებით ამ გზას. ოცნებები და გეგმები, რა თქმა უნდა, გვაქვს. გვინდა, რომ რაც შეგვიკრებია, რისთვისაც - პირობითად რომ ვთქვათ - გვიპატრონია, ჰაერში არ დარჩეს. 

-    რას გულისხმობთ? 

-    სულ მგონია, გამოჩნდებიან ადამიანები, რომლებიც იმ ყველაფერს, რასაც ჩვენ თავს მოვუყრით, სხვა თვალით შეხედავენ, შეისწავლიან; პარალელურად, მოუნდებათ, რომ თვითონაც აკეთონ მსგავსი საქმე. ვახტანგ კოტეტიშვილს მუხლები ჩაუცხრილეს, მაგრამ მისმა შვილმა, იმ დროს პატარა, უსუსურმა ვახუშტიმ, დაიწყო მერე იმავე დარგის კვლევა - უკვე ასაკოვანმა. ვერ ვიჯერებ, რომ ეს ყველაფერი შეიძლება დასრულდეს. 
 

-    თქვენ ექსპედიციებში დადიხართ, მასალას კრებთ, შემდეგ ამ მასალის ნაწილს გამოსცემთ. ეს არის თქვენი - ორი ადამიანის - კეთილი ნებაც და პროფესიული საქმიანობაც. შესაძლებელია თუ არა, რომ ქართული ზეპირსიტყვიერება ინსტიტუციურად დაფუძნდეს ისეთ ნიადაგზე, რომ თქვენ გარეშეც იარსებოს და განვითარდეს? 

-    ჩვენ ამაზე ვოცნებობთ. 

-    და რა შეგიძლიათ გააკეთოთ ამ ოცნების ასასრულებლად?

-    როცა ოზურგეთში რეგიონული ფოლკლორის ცენტრი გაიხსნა, ჩვენც მიგვიწვიეს. იქ შევხვდით რამდენიმე ადამიანს, მათ შორის, ოფიციალურ პირს - მაშინდელ კულტურის მინისტრს მიხეილ გიორგაძეს. მე და ამირანმა გადავწყვიტეთ, რომ ჩვენი ოცნებაც, გულისტკივილიც და ჩვენი გეგმების რაღაც ნაწილიც მინისტრისთვის გაგვეცნო. მას ავუხსენით, რომ აუცილებელია  ზეპირსიტყვიერების ცენტრის დაფუძნება. ამის შესახებ ახლა პირველად თქვენ გეუბნებით. მინისტრმა ყურადღებით მოგვისმინა და დაადასტურა, რომ ასეთი ცენტრი ნამდვილად საჭიროა. ამირანის და ჩემი დიდი ძალისხმევა ახლა იქით მიდის,  რომ როგორმე ეს ცენტრი გაიხსნას. მთელი საქართველოს არქივებში რაც დევს - თუ უნივერსიტეტებში, თუ ინსტიტუტებში, თუ მხარეთმცოდნეობის მუზეუმებში და ასე შემდეგ, კომუნისტების დროს რაც იკრიბებოდა, მეცხრამეტე საუკუნიდან რაც იკრიბებოდა, - გვინდა, ყველაფრის ასლები ამ ცენტრში მოგროვდეს და, რაც მთავარია, აქ მოიყარონ თავი ახალგაზრდებმა, ამ საქმის გულშემატკივრებმა. მიხეილ გიორგაძისგან თანხმობა მიღებული გვაქვს. ვნახოთ, როგორ დასრულდება ეს ამბავი.  

-    იმის შემდეგ, რაც ხალხური სიტყვიერების შეგროვება დაიწყეთ, უამრავ ხალხს შეხვდით საქართველოს ყველა კუთხეში, საფლავის ქვებზე წარწერებიც შეისწავლეთ, ყველგან ქართული კულტურის ფესვებს ეძებდით. თქვენს ამ კომპლექსურ ცოდნაზე დაყრდნობით, რას გვეტყვით, როგორი ქვეყანაა საქართველო? 

-    ყველაზე რთული კითხვაა... იცი, როგორი ქვეყანაა? სულიერად ძალიან მდიდარი, მაგრამ ზარმაცი, გაფანტული და დაუდევარი. თუ არსებობს პრობლემა, რომელზეც იმ წამს არის განგაში ასატეხი,  ცხრა წლის მერე ვიწყებთ ფიქრს, როცა საქმე  უკვე გაფუჭებულია. ჩვენ ვართ ძალიან დაუდევარი ხალხი, როგორც არ უნდა გვეწყინოს...

როდის მოვესწარით ერთიანობას? ცხრა აპრილს? მაშინ როგორ გვიყვარდა ერთმანეთი, ეგ მახსოვს. ხანდახან გაგვიღვიძებს ერთიანობა. 13 ივნისს, წყალდიდობა რომ იყო, ახალგაზრდები ხომ გამოვიდნენ?! აი, ეგრე, ხანდახან გავცოცხლდებით. დანარჩენი? ჰაი-ჰარად მიგდებულია ჩვენი ქვეყანა. მაგრამ გამუდმებით მოფიქრალ ხერხემალზეა აწყობილი და დგას და უძლებს. როგორი პატარა სიჭკვიანე სჭირდება, რომ ძალიან მყარი და მაგარი გახდეს?! ვიღაცას რომ ვირჩევ, ის არჩევანი მაიმედებს, რომ რაღაც შეიცვლება ჩვენს ცხოვრებაში. მაგრამ ისე ვბერდებით მე და ამირანი, რომ ვერაფერიც ვერ შეიცვალა. მეუფე ზენონმა თქვა: სულის ტაძრები ვანგრიეთ და ქვის ეკლესიები ვაშენეთო. მართლა ასეა, სული გვაქვს დანგრეული...

-    სულის ნგრევა, სულიერი კრიზისი ლამის ბოლო ორმოცი წელი მოგვყვება. ამ კრიზისის ერთ-ერთი გამოხატულება ხომ არ არის ჩვენი საზოგადოების დამოკიდებულება პოეზიის მიმართ? ჯერ კიდევ ჩემი სტუდენტობისას საქართველოს მოსახლეობის და საჯარო სივრცეების რაღაც ნაწილი ლექსით ცოცხლობდა. პოეზიის მიმართ გაგულგრილების მიზეზი რა არის? 

-    გეთანხმები. როგორი იყო 1979 წლის 14 აპრილი და შემდეგი წლები? როგორი იყო საღამოები „ლექსო, არ დაიკარგები!“ პოეზიით ცოცხლობდა საქართველო. მე ხომ ამის მონაწილე ვიყავი - რა ხდებოდა ან აღმოსავლეთში, ან დასავლეთში. ეს ხომ ზეიმი იყო მთელი ქვეყნისთვის?! ასეთი გაღვიძებული, ერთმანეთზე ლექსით შეყვარებული საქართველო მე არ მინახავს. მოგვიანებით „ფოლკრადიოში“ ვმუშაობდი და გადაცემა მქონდა - „ზეცას ვიყავ“. არ ვიცი, იქ რამდენი ზარი შემოდიოდა და გარეთ მკვდარი იყო ქვეყანა. ამით ვხვდებოდი, როგორ სწყუროდა ხალხს თავისი ეროვნული თემები. იმიტომ კი არა, რომ მე რა ჭკვიანი ვარ და რა ვუამბე. ის აინტერესებდა, რაზეც ველაპარაკებოდი.

 
-    რამდენიმე სტუმარს ვკითხე, იმ წიგნებს შორის, რაც ბოლო ხუთი წლის განმავლობაში წაგიკითხავთ, პოეტური კრებულები თუ ყოფილა-მეთქი. როგორც წესი, მპასუხობენ, რომ არა. 
 

-    რა თქმა უნდა. 

-    წიგნებს ყველა ვკითხულობთ, მაგრამ პროზას. თქვენს ოჯახში რა ადგილი უჭირავს პოეზიას? 

-    ჩვენ მაგით ვცოცხლობთ. 

-    აბა, როგორ?  

-    ახლა შინ, ძირითადად, მე და ამირანი ვართ. ბალღები ცალ-ცალკე არიან. დღე არ იქნება, რომ ლექსზე არ ვისაუბროთ, იმით ბედნიერები არ ვიყოთ, იმით შეწუხებულები არ ვიყოთ. ხან მიტირია კიდეც, ხან ძალიან ბევრს ვიცინით.  ჩვენ ისევ დავრჩით „შტერებად“ და იქ გავჩერდით. მე ძალიან კარგად მესმის რიტმიც, სიცოცხლეც და არ მჯერა, რომ ყველა ტრადიცია უნდა შევინარჩუნოთ. ნუ შევინარჩუნებთ არაფრისმომცემ ტრადიციას, პირიქით, განვავითაროთ და კარგზე დავშენდეთ. ეგ არის ფოლკლორის წესი. 

-    თქვენ ამბობდით, მთის ქალი ვარ, ტრადიციულიო. თქვენი ტრადიციულობა გიშლით თუ არა ხელს, რომ ამავე დროს, პროგრესული იყოთ? თქვენ რაში ხედავთ პირადად თქვენს პროგრესულობას? 

-    მე არ ვიცი, ვარ თუ არა პროგრესული, მაგრამ იმის მიუხედავად, რომ ტრადიციების სპეციალისტი ვარ, ვერ ვიტან მკვდარ ტრადიციებს. ვიტან და ვგიჟდები თანამედროვეობაში გაცოცხლებულ ზომიერ გუშინდელზე. და ჩვენი „გამონაკლისობა“, იცი, რაშია? სწორედ მაგის ცოდნაში; ის ვიცით და იქიდან ვიყენებთ იმას, რაც დღეს გამოდგება. 
 

-    ამას თქვენს ცხოვრებაში იყენებთ, თუ თქვენს საქმიანობაში?

-    ორივეში. ბევრი ტრადიცია ისე დასახიჩრდა, რომ სიმახინჯეში გადავიდა. საფლავის ქვები ავიღოთ: ან რა ეპიტაფიებს აწერენ ახლანდელ დროში; ან რა ჯაჭვებით დაბმული დაჟანგებული მანქანები შეგხვდება საფლავზე; ან როგორი მისაღებები აქვთ მოწყობილი - სამეულები რომ დგას და ტელეფონი რომ არის გაყვანილი. ეს ყველაფერი გადაღებული გვაქვს. ვითომ იმის რწმენით აკეთებს ამას ჭირისუფალი, რომ იმქვეყნად ყველაზე მაგარი იყოს მისი მიცვალებული. ყველაზე ძველი რწმენა ეგ არის, რომ შენს მიცვალებულს სამოსი გააყოლო, დანარჩენი უკურთხო და ღარიბს მისცე. ღარიბის მეტი ვინ გვყავს დღეს? გაიღე, უსახსოვრე მიცვალებულის სახელზე. ჩაიცვას, გათბეს, გაცვითოს... 

-    ისევ თქვენს ოჯახს მინდა დავუბრუნდე. ისე დავინახე, თითქოს, რაღაც წებო გაკავშირებთ ოჯახის ყველა წევრს - დედას, მამას და სამ შვილს. რა შეიძლება იყოს იმ წებოს სახელი, რაც თქვენს ოჯახს კრავს? 

-    იცი, როგორ გაიზარდნენ ჩვენი ბავშვები? ჩვენთან ერთად, ველზე, თავისი პატარა ზურგჩანთებით. დამტოვებელი არ გვყავდაო, რომ ვთქვა, ტყუილი იქნება, მაგრამ შორს გვყავდა. მე თუშეთში მყავდა დამტოვებელი და ამირანს ხევსურეთში. ამიტომ, როგორც კი ფეხი აიდგეს, ჩვენთან ერთად დადიოდნენ. გულქანთან წიგნზე რომ ვმუშაობდი, მაშინ ორი შვილი გვყავდა და მათთან ერთად თვეობით ფშავში ვცხოვრობდით. სამივემ იცის სამ-სამი დიალექტი. რაკი ყაზბეგელები არიან (ამირანი ჯუთიდან არის), იციან ხევსურული, მოხევური და თუშური. 
 

-    ოჯახს რა კრავდა? ზეპირსიტყვიერება იციან, სამ დიალექტზე საუბრობენ, გოგონამ თქვენი წიგნი მოხატა, ვაჟი ნოველებს წერს... 

-    ეს ბუნებრივია, როცა ბავშვები წლების განმავლობაში დედ-მამასთან არიან. მადლობელი ვარ, რომ სამივეს უყვარს ის, რასაც მათი მშობლები აკეთებენ. მე ვფიქრობ, რომ ეგ გვკრავს და ეგ გვაახლოებს ერთმანეთთან. თორემ ჩვენს შვილებს პროფესიად ფოლკლორისტობა არ აურჩევიათ. ერთმა ამერიკაში ისწავლა, მეორემ გერმანიაში, მესამე სამხატვრო აკადემიას ამთავრებს წელს. 

-    თინეიჯერული ასაკი რომ ჰქონდათ შვილებს - გარდატეხის და პროტესტის ასაკი - ის პერიოდი რთულად გაიარეთ, თუ შედარებით ადვილად? 

-    რომ ვთქვა, რომელიმემ რაღაცით პრობლემა შეგვიქმნა-მეთქი, ტყუილი იქნება. გარდამავალი ასაკი მკაფიოდ გამოხატული არ ჰქონიათ. მშვიდად ვიცხოვრეთ. ყოველთვის „ლალალა“ არ არის ოჯახში. ბევრი შენიშვნაც მიგვიცია შვილებისთვის და მათგან ნათქვამიც გაგვითვალისწინებია. მე ისეთი ვარ, რომ ჩემს პატარა შვილიშვილებსაც მოვუხდი ხოლმე ბოდიშს, თუ მივხვდი, რომ სწორად არ მოვიქეცი. არ გავეჯიუტები, რომ, გინდა თუ არა, მე ვარ მართალი. 

-    ოჯახში ფუნქციები როგორ გაქვთ განაწილებული? შორიდან ასე ჩანს, რომ თქვენ უფრო ინიციატივიანი ხართ და ამირანი უფრო დინჯია. 
 

-    წუხელ ხინკალი იტალიელებს ამირანმა ჩემთან ერთად მოუხვია (იცინის)...

-    კაცები არ ახვევენ ხინკალს? 

-    როგორ არა, ძირითადად კაცები ახვევენ. ასე ჩანს ხოლმე, რომ მე ვარ ინიციატივიანი და მე ვმართავ ოჯახს. სინამდვილეში, სულ პირიქით არის. ხომ დინჯი და უთქმელია ამირანი? აი, ამ სიდინჯეში რასაც ჩათვლის, რომ ეს არის სწორი, ბოლომდე ვენდობი. არასოდეს მიცდია, ჩემი გამეტანა. 

-    ანუ გადამწყვეტ სიტყვას ამირანი ამბობს?

-    მე ძალიან მიგდებს ყურს, როგორ არა. წონასწორობა გვაქვს, მაგრამ მთავარი რასაც ჰქვია, იმაში ამირანის წინ არც წავალ და ვერც წავალ. მე მეოცნებე ვარ, უცებ გადამჭრელი. ის ასჯერ გაზომავს და ერთხელ გაჭრის. ვენდობი ამირანის ამ ხასიათს. ტრადიციებიც გვაწონასწორებს. როცა ავად ვარ, ამირანი აბსოლუტურად ყველაფერში მეხმარება: სახლსაც მიხედავს, სადილსაც მოამზადებს. თუ კარგად ვარ, ვცდილობ, რომ მაქსიმალურად შევუმსუბუქო საქმე და კომფორტულად იყოს. 

-    თქვენ თქვით, ისე მოვკვდები, ქალაქელი ვერ გავხდებიო. რა არის ქალაქელობა?

-    არ ვიცი. და ამიტომ ვერ გავხდები (იცინის). 
 

-    ეთერ, თქვენ ის უპირატესობა გაქვთ, რომ მთელ საქართველოში ხვდებით ჩვეულებრივ ადამიანებს და უსმენთ მათ. საჯარო სივრცეში მათი ხმა არსად ისმის. რა არის მთავარი, რაც ადამიანის შესახებ გაიგეთ, თქვენი პროფესიის წყალობით?

-    როდესაც ექსპედიციაში ხარ, წინდაწინ კითხულობ, ვინ იცის ძველი ამბები; ან ვინ არის კარგი მოლაპარაკე და მოაზროვნე. მე არ მაინტერესებს მაინცდამაინც ძველი და გაცვეთილი ამბების ჩაწერა. მაინტერესებს ადამიანის აზროვნება, ცხოვრება, კონკრეტული თემები. და როგორც კი მათთან იწყებ ურთიერთობას, ხვდები, როგორი ფერადია დედამიწა და ცხოვრება. რამდენნაირი ტკივილით და სიხარულით არის დახუნძლული წუთისოფელი. ხანდახან ისეთ გაჭირვებულ და უკიდურეს სივიწროვეში მყოფ ადამიანს შეხვდები და ისეთ სიმდიდრეს გიჩვენებს, სულიერ სიმდიდრეს... მაგრამ, ძირითადად, ვხედავთ ადამიანებს, შეჩვეულს იმ მდგომარეობას, რომელსაც არ შეიძლება, რომ ადამიანი შეეჩვიოს. ვხედავთ გაზარმაცებულ, სოციალური დახმარების მომლოდინე ადამიანებს: „რატომ უნდა დავთესო? მაგას ვეჯაჯგურო?“ მიკვირს იმიტომ, რომ ჩვენ ძალიან ბევრს ვმუშაობთ. ოცნებაც, სულიერი ძალაც, ყველაფერი, რასაც ვწერთ და ვფიქრობთ, ჩვენს საქმეს უკავშირდება. ის გვკვებავს ჩვენ და არ მემეტება, რომ ეს ქვეყანა ასე დაფანტულ-მოფანტულია. ადამიანის სულიც ყანასავითაა, მოვლა-პატრონობა სჭირდება - ხვნა, თესვა, მომკა... თუ არ მოუარე, მიწასავით გაყამირდება. 

-    დიდი მადლობა საინტერესო საუბრისთვის. ინტერვიუს დავასრულებთ თქვენი კომენტარით ცნობილი ადამიანების ორ გამონათქვამზე. პირველი ციტატის ავტორია ინგლისელი მწერალი ჯოანა როულინგი (1965): „კაცობრიობის 99% უშვებს ერთსა და იმავე შეცდომას -  ადამიანს რცხვენია, იყოს ის, ვინც არის და თავს სხვა ადამიანად აჩვენებს“
 

-    ალბათ, რაღაც მხრივ მართალია, მაგრამ 99% - ძალიან ბევრია. მაშ, დაღუპულა დედამიწა, ადამიანების  99% თუ თამაშობს. ჩემ ირგვლივ სულ ალალ-მართალი ხალხია. მე ხუმრობითაც არ შემიძლია ტყუილი. რკინა ბამბად ხომ ვერ გადაკეთდება? თუმცა, რა ვიცი, შეიძლება ყველაფერი მოხდეს...

-    მეორე ციტატა ეკუთვნის ფრანგ მწერალსა და განმანათლებელს დენი დიდროს (1713 – 1784): „არაფერი ისე არ უწყობს ხელს ადამიანების დაახლოებას, როგორც უბრალოება.“ 

-    ამ აზრს ვეთანხმები. 

-    უბრალოება რა არის? 

-    უბრალოება სწორედ ის არის, როდესაც რაც ხარ, ის ხარ და არ იგონებ, რომ სხვა ხარ. როგორც კი შევატყობ, რომ ადამიანი რაღაცას მეცმაკუნება და თამაშობს, მას მაშინვე ვშორდები. ვგიჟდები ბუნებრივ, ნამდვილ ადამიანებზე. შემიძლია, ცეცხლში ჩავდგე მათ მაგივრად. მაგრამ როგორც კი ვხედავ, რომ ადამიანი თამაშობს, იმას კი არ ვებრძვი, უბრალოდ, ვკარგავ. ეს არის ჩემი დამოკიდებულება. 

-    უბრალოება რატომ აახლოებს ადამიანებს? 

-    ალბათ, ბევრი თამაშობს და ამ ბევრში უბრალო ეძებს უბრალოს. თუ იპოვის, ეწებება. წუხელ რომ იტალიელი სტუმრები იყვნენ ჩვენთან, დღეს ისინი გერგეტში წაიყვანეს და ქეთი დუმბაძემ დამირეკა გზიდან. მათ უთქვამთ, წუხელ კი ვუთხარით ეთეროს და ამირანს მადლობა, მაგრამ ახლა კიდევ ერთხელ გვინდა, გადასცეთ, რომ ძალიან მადლობლები ვართო. ამას კი შინაურულად გეუბნები, ქეთისთვის უთქვამთ: რაც იმ სახლში ვნახეთ, რაც ამ ორ ადამიანში ვნახეთ, ეს ჩვენს ქვეყანაში ძალიან-ძალიან დიდი ხნის წინ მოკვდაო. 

-    ჩვენი მკითხველი იმსახურებს, რომ ეს ფრაზა გავუზიაროთ. 

-    საბედნიეროდ, ჩვენს ქვეყანაში ჩვენნაირი ოჯახი ძალიან ბევრია. ამიტომ, ეს სიტყვები მარტო ჩვენ არა, მთელ საქართველოს ეკუთვნის. 

ფოტომასალა: ზურაბ ქურციკიძე