- დავით, პირადად თქვენ, რამდენად ხართ დამოკიდებული საზოგადოებრივ აზრზე? 

- როგორც ნებისმიერი ადამიანი, მეც საზოგადოების წევრი ვარ და, რა თქმა უნდა, საზოგადოების აზრი ჩემთვის, რაღაც დონეზე, მნიშვნელოვანია. 

- მაგალითად, რა დონეზეა მნიშვნელოვანი? 

- საზოგადოების ერთი ნაწილის აზრს ჩემთვის არსებითი მნიშვნელობა, ალბათ, არ გააჩნია, რადგან ჩვენი ღირებულებები და მომავლის ხედვა ერთმანეთთან წინააღმდეგობაში მოდის. საზოგადოების მეორე ნაწილთან საერთო ღირებულებები და მისწრაფებები მაერთიანებს და მათი აზრი მნიშვნელოვანია. ეს ადამიანები ჩემს ცხოვრებაში ერთგვარი მაღვიძარას როლს ასრულებენ: თუკი ჩემი ქმედებები, პროფესიული თუ სხვა ნაბიჯები ჩემ მიერ გაცხადებულ პრინციპებს არ შეესაბამება, საზოგადოების ამ ნაწილს აქვს ფუნქცია, რომ შემაფხიზლოს. 

- ქუთაისში გაიზარდეთ და, თუ არ ვცდები, 20 წლის იყავით, როცა თბილისში გადმოხვედით სასწავლად და საცხოვრებლად. ბავშვობის და ყმაწვილობის პერიოდში, იყო თუ არა ქუთაისი შემაწუხებლად შემოჭრილი თქვენს პირად ცხოვრებაში? 

- ერთია, იმ დროს რას გრძნობ და სულ სხვაა, დღევანდელი გადმოსახედიდან როგორ აფასებ. 

- ორივე ათვლის წერტილი მაინტერესებს. 

- დღევანდელი გადმოსახედიდან, დაგეთანხმებით - დიახ, იყო შემოჭრილი. ჩემი ღირებულებები ძალიან შეიცვალა იმის შემდეგ, რაც ქალაქი გამოვიცვალე. ეს არ ნიშნავს, რომ ჩემში რაიმე უკმაყოფილებაა შემორჩენილი ქუთაისის მიმართ. პირიქით, ქუთაისი ჩემი იდენტობის არსებითი ნაწილია. მაგრამ მაშინ სხვა დრო იყო. ძალაუნებურად გიწევდა ბევრ სხვადასხვა ტიპის ადამიანთან ურთიერთობა და ეგრეთ წოდებული “თემის წესით” ცხოვრება. შეიძლება, რელევანტური არც იყოს ამ ტერმინის გამოყენება მე-20 საუკუნის ქუთაისის აღსაწერად, მაგრამ, პირობითად, “თემი” დავარქვათ. დასახლებული პუნქტი რაც უფრო პატარაა, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს კულტურულ-სოციალური ფენომენები. მაშინდელ ქუთაისში დაახლოებით 200 000 ადამიანი ცხოვრობდა. შეიძლება, სადმე, ჩრდილოეთ ევროპაში, ასეთივე სიდიდის ქალაქის თემს დიდი გავლენა არ ჰქონოდა ინდივიდზე, მაგრამ სამხრეთულ ქალაქში ბევრად მჭიდრო ურთიერთობებია და, შესაბამისად, თემის პრინციპი უფრო ძლიერია. 

- წეღან თქვით, რომ არის საზოგადოების ერთი ნაწილი, რომლის აზრი თქვენთვის მნიშვნელოვანია. გამოდის, რომ ეს სეგმენტი - ვის აზრსაც ითვალისწინებთ - ქუთაისში ბევრად დიდი იყო წილობრივად, ვიდრე ახლაა? 

- რა თქმა უნდა, შედარებაც არ შეიძლება. მაშინ არსებობდა ერთი საზოგადოებრივი აზრი და მორჩა. თუ დღეს შეიძლება, რომ საზოგადოებრივი აზრი დაახარისხო შენთვის მნიშვნელოვნად და უმნიშვნელოდ, - იმდროინდელი გარემოებები ამის საშუალებას არ გაძლევდა. მაშინ ძალიან რთული იყო ინდივიდუალიზმი.

- სწავლაზე ორიენტირებული ბიჭისთვის როგორი ქალაქი იყო? 

- ადვილი არ იყო. საერთოდ, ნებისმიერ ადამიანს აქვს სწრაფვა ბედნიერებისკენ. თუ გასაშუალებულ დონეზე შევაფასებთ ბედნიერებას, ეს ნიშნავს, რომ შენს საყვარელ საქმეს აკეთებ, მეტ-ნაკლებად ნორმალური შემოსავალი გაქვს და კეთილდღეობით ცხოვრობ. არ მინდა, მკითხველმა იფიქროს, რომ ეს მიმაჩნია ბედნიერების უმაღლეს ფორმად, მაგრამ საშუალო გაგება ეს არის, მით უმეტეს, როდესაც ბავშვი ხარ. ქუთაისის იმდროინდელ საზოგადოებაში, თეორიულად, ყველა შეიძლებოდა ყოფილიყო წარმატებული, გარდა იმ ადამიანისა, რომელმაც კარგი განათლება მიიღო. მე მგონი, მთელ საქართველოში ასე იყო. 

- 1986 წელს დაიბადეთ და თქვენი ყმაწვილობის პერიოდი საქართველოს უახლეს ისტორიაში ყველაზე რთულ დროს დაემთხვა. 

- დიახ, ის დრო იყო, როცა სწავლა შენი წარმატების საწინდარი ვერ გახდებოდა. შენ გარშემო კარგი შემოსავალი და რეპუტაცია ყველაზე ნაკლებად იმ ადამიანებს ჰქონდათ, რომლებმაც თავისი დრო და ენერგია სწავლაში ჩადეს. რა თქმა უნდა, ეს გამოწვევაა. კლასში მხოლოდ ორი მოსწავლე ვსწავლობდით და, გარკვეულწილად, “თეთრი ყვავის” როლში ვიყავით.

- თქვენი სახელი და გვარი - დავით კლდიაშვილი - მაგ გარემოში რაიმე ფაქტორი თუ იყო - ან სიამაყის, ან უხერხულობის? 

- არა, არ მახსოვს შემთხვევა, რომ ჩემს სახელსა და გვარს რაიმე როლი ეთამაშა. უბრალოდ, ბოლომდე გავიტანე ის გადაწყვეტილება, რომ უნდა მესწავლა.

- რაკი “ბოლომდე გაიტანეთ”, ესე იგი, ამისთვის ბრძოლა დაგჭირდათ. 

- რა თქმა უნდა, მარტივი არ არის, როცა არაპოპულარულ და გარემოსთვის არადამახასიათებელ გზას მიჰყვები. ისიც მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რომ ახლა ქუთაისის გარეუბანზე ვლაპარაკობ. ცენტრალურ უბანსა და გარეუბნებს შორის დიდი განსხვავება იყო. 

- გარეუბანში ცხოვრობდით?

- დიახ. და იქვე ვსწავლობდი. თბილისში სულ ორჯერ ვიყავი ნამყოფი, ისიც, ექსკურსიაზე. მაგრამ, უფრო მეტს გეტყვით: წელიწადის განმავლობაში შეიძლება ორჯერ ან სამჯერ გავსულიყავით ქუთაისის ცენტრში გარეუბნიდან. ძალიან ავტონომიურ გარემოში ვცხოვრობდით - ეს უბნებსაც ეხებოდა და საზოგადოებასაც. მთელი ჩემი ბავშვობა იყო  სახლთან ახლოს მდებარე სკოლაში სიარული. არსებობდა მოსაზრება, რომ ვისაც სწავლა უნდოდა, ყველა ცენტრალურ უბანში, რომელიმე პრესტიჟულ სკოლაში სწავლობდა. მით უმეტეს, რთული გამოწვევა იყო, როცა კარგად სწავლა გარეუბნის სკოლაში გიწევდა. 

- ქუთაისის ცენტრში რატომ არ დადიოდით? 

- ჩემმა მშობლებმა მიიღეს ეს გადაწყვეტილება, რომ ბავშვმა სახლთან ახლოს სკოლაში უნდა იაროს. თანაც, ქალაქის ცენტრის სკოლაში სიარული ფინანსებთან იყო დაკავშირებული. ყოველდღე ქალაქში რომ დადიხარ, ამას სჭირდება მგზავრობის ხარჯი, კვების ხარჯი… შესაბამისად, სახლთან ახლოს სკოლაში სიარული ნაკლებად ხარჯიანი იყო. 

- იმის კითხვა მინდოდა, სკოლაში კი არა, ვთქვათ, სასეირნოდ რატომ არ დადიოდით ქუთაისის ცენტრში? 

- სხვადასხვა მიზეზი იყო, მაგრამ ისევ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ფინანსებს - ფული უნდა გქონოდა. ამის გარდა, უბნები მეტ-ნაკლებად თვითკმარი იყო. შენს საზოგადოებაში ტრიალებდი და ცენტრში ისეთი მნიშვნელოვანი არაფერი ხდებოდა, რაც, ვთქვათ, გიბიძგებდა, რომ შენი უბნიდან გასულიყავი. თემურ შაშიაშვილის გუბერნატორობისას განათლების ადგილობრივი რეფორმა ჩატარდა და ქუთაისის სკოლების უმეტესობა მოსწავლეებს მხოლოდ ცხრაწლიან სწავლებას სთავაზობდა. ამის შემდეგ ან პროფილურ ლიცეუმში უნდა წავსულიყავით, ან იმ სკოლაში, რომელსაც ზოგადი განათლების დამამთავრებელი კლასები ჰქონდა. ცხრა კლასი რომ დავამთავრე, მაინც მომიხდა “ქალაქში”, ანუ ქუთაისის ცენტრალურ უბანში სწავლის გაგრძელება. 

 

 

“ჩემი ღირებულებები დღეს და მაშინ კარდინალურად განსხვავდება.”

 

 

- თქვენი ბავშვობის ან მოზარდობის რომელიმე ოცნებაზე დღეს თუ იტყოდით - კიდევ კარგი, რომ ეს ოცნება არ ახდაო? 

- ოცნებები არ მიყვარს. პრაქტიკული ვარ და უფრო გეგმებზე ვფიქრობ. მაშინ  ძალიან განსხვავებული იდეები მქონდა, მაგალითად, საკმაოდ ქსენოფობიური. შესაბამისად, კარგი საქართველო წარმომედგინა, პირდაპირ რომ ვთქვა, ნაცისტური ელფერით. და ძალიან კარგია, რომ ჩემი ეს წარმოდგენა, თითქოს, კარგი საქართველო ნაცისტური ელფერის უნდა იყოს, - არ ახდა. ჩემი ღირებულებები დღეს და მაშინ კარდინალურად განსხვავდება.

- თქვენ ერთხელ თქვით: „დიდი ქალაქი ადამიანს ათავისუფლებს“. აღმოჩნდა თუ არა თბილისი იმდენად დიდი, რომ თქვენთვის ბევრად მეტი თავისუფლება მოეტანა, ქუთაისთან შედარებით? 

- როდესაც ადამიანები აზროვნებას იწყებენ, ძალიან დიდი ძალა სჭირდებათ. რა თქმა უნდა, ქუთაისში ვიცნობ ჩემი თაობის ადამიანებს, რომლებსაც იმ საზოგადოებაშიც  შეეძლოთ, ყინულმჭრელი ყოფილიყვნენ, მაგალითად, გიორგი მშვენიერაძე…

- რა თქმა უნდა, გიორგი და თეონა კუჭავაც გამახსენდა.

- დიახ, გიორგიც, თეონაც ჩემი მეგობრები არიან. თეონა ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციაში მასწავლიდა. ისინი, თავისი აზროვნებით და ღირებულებებით, საზოგადოების ძირითადი ხედვებისგან განსხვავდებოდნენ. მაგრამ ასეთები ერთეულები იყვნენ. ნებისმიერ ადამიანს, რაღაც მომენტში, კითხვები უჩნდება. ერთი გაგრძელებაა,  რომ პოულობ თანამოაზრეს და, თუნდაც, ეს ერთი თანამოაზრე გეხმარება, რომ წინ წახვიდე, შენი აზრები განავითარო და უფრო თამამად აღმოთქვა ისინი. მეორე შემთხვევაში, თუკი ასეთ წრეს ვერ პოულობ, გეშინია, რომ არ გაირიყო და უმეტესობა ამ შიშს ნებდება. პატარა საზოგადოებებში ძალიან რთულია, იპოვო თანამოაზრე, რომელიც მხარს დაგიჭერს, რომ შენი ინდივიდუალობა არ ჩაახშო. მე, პირველ რიგში, თანამოაზრეები წიგნებში ვნახე და ეს ძალიან მნიშვნელოვანი იყო. იდეები რომ მქონდა და კითხვებს რომ ვსვამდი, აღმოჩნდა, რომ იმავე კითხვებზე ნაფიქრი ჰქონდათ, მაგალითად, მერაბ კოსტავას, შალვა ნუცუბიძეს, ივანე ჯავახიშვილს… მაშინ მივხვდი, რომ რაზე ლაპარაკსაც მე ვერიდებოდი, ასეთ ცნობილ ადამიანებს უკვე ნათქვამი ჰქონდათ. შინაგანი ბრძოლა ნამდვილად გადავიტანე.

- ეს ქუთაისში ხდებოდა? 

- დიახ. მაგრამ რასაც წიგნებში კითხულობ, ეს კიდევ არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ ადგე და ხმამაღლა თქვა განსხვავებული აზრები. ამისთვის მაინც თანამოაზრეებია საჭირო, რომლებიც თბილისში ვიპოვე. ამან გამაძლიერა და გამათავისუფლა. მაშინ ქუთაისი მონოეთნიკური და, რაღაც აზრით, ერთფეროვანი ქალაქი იყო; ამასთან, როგორც მერე აღმოჩნდა, საკმაოდ ძლიერი ანდერგრაუნდ საპროტესტო მუხტით, რომელსაც მე იმ დროს ვერ წავაწყდი, სამწუხაროდ. როცა თბილისში გადმოდიხარ, შენს ცხოვრებაში და ცნობიერებაში მრავალფეროვნება შემოდის. ხვდები, რომ ადამიანის სიკარგეს და ქართველობას მისი ეთნიკურობა არ განსაზღვრავს. რაღაც მომენტში უკვე ისეთ ძალას გრძნობ, რომ აღარ აქვს მნიშვნელობა, სხვა შენსავით ფიქრობს, თუ არ ფიქრობს. ამ დროს უკვე შენ ხდები ის ადამიანი, რომელიც სხვას უნდა დაეხმარო, რომ ერთი ნაბიჯი ზევით გადადგას. 

- განვითარებისკენ გადადგმულ ნაბიჯს გულისხმობთ? 

- რა თქმა უნდა. ახლა, როდესაც ახალ თაობას ვხვდები და “პრო ბონო” (უსასყიდლო) ლექციებს ვატარებ, ამით, სინამდვილეში,  მადლობას ვუხდი და “ვალს ვუბრუნებ” იმ ადამიანებს, რომლებიც, თავის დროზე, მე დამეხმარნენ, რომ ჩემი აზროვნების ჩაკეტილი წრიდან გამოვსულიყავი.  

- თქვენი ბავშვობის და ყმაწვილობის წლები ჩვენი ქვეყნისთვის გაბმულად რთულ პერიოდს დაემთხვა. თუ შეგიძლიათ, გაიხსენოთ რაიმე დიდი ზიანი, ტრავმა, რაც თქვენმა ოჯახმა ან ახლო გარემოცვამ მიიღო იმ რთულ წლებში და რამაც თქვენზე კვალი დატოვა? 

- მაშინ ჩვენ ყველანი მასლოუს პირამიდის პირველ საფეხურზე ვიყავით - შიმშილის საფრთხე უნდა დაგვეძლია. ამის შემდეგ, ყოველთვის მახსოვდა, რომ ბევრი უნდა ვისწავლო, იმ საფეხურზე დაბრუნება არასდროს რომ აღარ მომიხდეს. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში რთული გამოწვევები მქონდა სწავლის კუთხით და თუკი დილით ლექციებზე წასვლა დამეზარებოდა, მახსენდებოდა, რომ - თუ არ ისწავლე, თუ დრო და ენერგია არ დახარჯე, ისევ მასლოუს პირამიდის პირველ საფეხურზე მოგიწევს დაბრუნება. 

- ვისი ხმა გესმოდათ ამ დროს? ამ სიტყვებს ვინ ამბობდა თქვენს გონებაში? 

- ხმა არ ყოფილა. ძალიან საინტერესო მომენტია.  ბალზაკის რომანში “გამქრალი ოცნებანი” პროვინციელები პარიზში მიდიან საცხოვრებლად. იქ არის შედარება - პროვინციელები, რომლებიც შრომობენ, ვითარდებიან და წინ მიდიან და ისინი, რომლებიც პარიზული ბოჰემური ცხოვრების მორევში აღმოჩნდებიან. ერთ-ერთი პერსონაჟის - დარტეზის - ფრაზა დამამახსოვრდა, რომელიც ხსნის, პარიზში ბოჰემისთვის არ ჩამოვსულვარ, იმიტომ ჩამოვედი, რომ ვიშრომო, ვისწავლო და წინ წავიდეო. 

- ესე იგი, დედის ან მამის ხმა კი არ გესმოდათ, არამედ - წიგნის პერსონაჟის? 

- 90-იანი წლების ბავშვების დიდი დილემაა ის, რაც ჩვენმა ოჯახმაც გაიარა: წლების განმავლობაში, მამაჩემი ჩვენთან ერთად არ ცხოვრობდა იმიტომ, რომ საზღვარგარეთ მუშაობდა. მერე მამაჩემი ჩამოვიდა და დედაჩემი წავიდა. რა თქმა უნდა, იმაზეც ვფიქრობდი, რომ თუ გინდა, დედაშენმა და მამაშენმა საქართველოში იცხოვრონ, შენ უნდა ისწავლო.

- ახლა სად არიან მშობლები?

- უკვე საქართველოში არიან. მაგრამ, სამწუხაროდ, დღემდე ბევრი მშობელია სამუშაოდ საზღვარგარეთ წასული. 

- მინდა, თქვენი ცნობიერების ცვლილებაზე ვილაპარაკოთ. როდის გაგიჩნდათ ნდობა და ინტერესი ლიბერალური ღირებულებების მიმართ? 

- სანამ თქვენს კითხვას ვუპასუხებ, მნიშვნელოვანია, რომ მკითხველს ავუხსნა, რას ვგულისხმობ ლიბერალურ ღირებულებებში. ჩემთვის ლიბერალიზმის არსი არის ფრაზა სახარებიდან, რომ ღმერთმა შაბათი შექმნა ადამიანისათვის და არა ადამიანი - შაბათისთვის. ეს ნიშნავს, რომ მთავარი ფასეულობა ადამიანია. ადამიანის ბედნიერება, მისი კარგად ყოფნა, მისი ცოდნისა და უნარების რეალიზება, როგორც მთავარი ღირებულება - ეს არის ლიბერალიზმი. 

- ამ ხედვის ჩამოყალიბებაში პირადად თქვენი წვლილი იყო მთავარი, თუ ვინმე დაგეხმარათ?  

- ისევ წიგნები დამეხმარა, განსაკუთრებით, მერაბ კოსტავას “ფიქრები საქართველოს მისიაზე”, რომელმაც პირველი ბიძგი მომცა. გაბატონებული აზრი რასაც ქადაგებდა, იმის საწინააღმდეგო ეწერა ამ წიგნებში. და ჩემთვის ყველაფერი ძალიან ლოგიკური იყო. ავტორების ავტორიტეტი დამეხმარა, რომ მეფიქრა - შეიძლება, შენი აზრები საზოგადოების აზრისგან განსხვავდებოდეს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ პატრიოტი არ ხარ. ეს პროცესი ერთდღიანი ან ორდღიანი არ არის, წლების განმავლობაში გრძელდება. ჩემმა სოციალურ-პოლიტიკურმა ხედვებმა 27-28 წლის ასაკში შეიძინა ფორმა. მაგრამ ჩემი დღევანდელი ღირებულებები, საბოლოო სახით - თუ ეკონომიკურ ხედვებსაც ჩავთვლით -  წელიწად-ნახევრის წინ ჩამომიყალიბდა. ეს არ ნიშნავს, რომ ჩემი ღირებულებები აღარ გადაიხედება. გადახედვა მუდმივი პროცესია, თორემ, თუკი ადამიანი იფიქრებს,  რომ მისი ღირებულებების სისტემა კრიტიკულ ანალიზს აღარ ექვემდებარება, ამით აზროვნების პროცესს ასრულებს. წიგნების გარდა, მნიშვნელოვანი ფაქტორი ის ადამიანები არიან, რომლებთან ურთიერთობა, აზრების გაცვლა-გამოცვლა ასევე მზრდიდა. ნახევრად სავსე ფინჯანს უნდა ჰგავდე, მზად უნდა იყო, რომ სხვისი აზრი მიიღო. თუკი სხვის აზრს შენში არ შემოუშვებ, გამორიცხულია, რომ განვითარდე. 

 

 

“მე რომ უცხოეთში ცხოვრება მინდოდეს, დიდი ხანია, იქ ვიცხოვრებდი.” 

 

 

- ნიდერლანდებში და შემდეგ იტალიაში მოგიხდათ ცხოვრება და სწავლა. ამან რამდენად შეცვალა თქვენი მსოფლმხედველობა? 

- უცხოეთში სწავლამ დიდი გავლენა მოახდინა ჩემს ეკონომიკურ ხედვებზე. მანამდე ვყოფილვარ როგორც რადიკალური მემარცხენე, ასევე, რადიკალური მემარჯვენე ეკონომიკური ხედვების მხარდამჭერი. ახლა ვფიქრობ, ეკონომიკაზე მხოლოდ იდეოლოგიით ფიქრი არასწორია, არსებობს ეკონომიკური პრობლემა და ის შესაბამისი ეფექტიანი გზით უნდა გადაჭრა. რაც შეეხება უცხოეთში ცხოვრებას, ამან, უბრალოდ, სევდა მომიმატა. 

- რას გულისხმობთ?

- ადამიანი უყურებ ქვეყანას და გული გწყდება - რატომ არ შეიძლება, შენი სამშობლოც დაახლოებით ასეთი იყოს?! მათი ცხოვრების დონეს ვგულისხმობ. მაგალითად, ძალიან მომწონს, როგორ უვლიან თავიანთი კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლებს რომში. რატომ არ შეიძლება, რომ ჩვენც მოვუაროთ ჩვენს კულტურულ მემკვიდრეობას? ვხედავ, ადამიანები ნიდერლანდებში როგორ უფრთხილდებიან საერთო სივრცეებს - როგორც თავის სახლს არ ანაგვიანებენ, ასევე არ ანაგვიანებენ ქუჩას. რატომ არ შეიძლება, რომ ჩვენც ასევე მოვუფრთხილდეთ საერთო სივრცეს?! სევდის განცდა უფრო მქონდა, ვიდრე რაიმე სიახლის შეძენის.

- თქვენი სევდა ჩემთვის იმას ნიშნავს, რომ მაინც საქართველოში გინდათ ცხოვრება.

- მე რომ უცხოეთში ცხოვრება მინდოდეს, დიდი ხანია, იქ ვიცხოვრებდი.  ჩემთვის საქართველოს და ქართული ენის მიმართ დამოკიდებულება ძალიან მნიშვნელოვანია, მაგრამ, პირველ რიგში, მნიშვნელოვანია თითოეული ადამიანი. მე რომ ხვალ რაღაცას დავიკლებ იმისთვის, რომ ქვეყანა წინ წავიდეს, ამას ჩემ გარშემო მყოფი ადამიანებისთვის გავაკეთებ. 

არ ვამბობ, რომ ყველასთვის ასე უნდა იყოს, მაგრამ, პირადად მე, რაღაც ბოლო წერტილამდე თუ არ მივედი, ყოველთვის  ვამჯობინებ, რომ აქ ვიცხოვრო. უცხოელებს როგორი ქვეყნებიც აქვთ, ციდან ხომ არ დასცემიათ?! მათმა წინაპრებმა ისწავლეს, იშრომეს, იწვალეს და ეს ქვეყნები აქამდე მოიტანეს. თუ ჩვენც სწორად ვიცხოვრებთ, ხომ შეიძლება, რომ ჩვენი შვილების თაობასაც ბევრად უკეთესი საქართველო ჰქონდეს?! ყველამ თუ იმაზე ვიფიქრეთ, რომ მოდი, სხვის გაწყობილ სუფრასთან მივიდეთ, ჩვენი სუფრა ყოველთვის გაუწყობელი და დანგრეული გვექნება.

- საზოგადოებრივი აზრის კვლევები გვიჩვენებს, რომ საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობა ევროინტეგრაციას ემხრობა. მაგრამ, როდესაც ევროკავშირის იდეას ინდიკატორებად დავშლით და ვიტყვით, რომ ევროპელობა ნიშნავს უმცირესობების უფლებების დაცვას, სიტყვის თავისუფლებას, სახელმწიფოს და ეკლესიის გამიჯვნას და სხვა... - გამოვა, რომ ამ ღირებულებების მიმართ მოსახლეობის დიდი ნაწილი სკეპტიკურად არის განწყობილი. დღევანდელი გადმოსახედიდან, როგორ ხედავთ: არ ვიცით, ევროპა რა არის? თუ, გულის სიღრმეში, თავს არც ისე ევროპელებად აღვიქვამთ?

- ეს რთული საკითხია. იმ ევროპამ, რომელზეც ჩვენ ვსაუბრობთ, ამჟამინდელი სახე რამდენიმე ასწლეულის განმავლობაში მიიღო.

- იმის თქმა გინდათ, რომ ტრანსფორმაციას დრო სჭირდება? 

- დიახ. როდესაც ჩვენს თავს და საზოგადოებას მოთხოვნებს ვუყენებთ - თუ რატომ მოგვწონს ევროპის მხოლოდ ერთი მხარე  და არ ვფიქრობთ მეორეზე - სინამდვილეში, ამას პატარა ბავშვს ვსაყვედურობთ. ჩვენი დამოუკიდებლობის ისტორიის მიხედვით, პატარა ბავშვები ვართ. სიტუაციამ მოითხოვა და ყველას გვინდა, რომ რაც შეიძლება მალე გავხდეთ ზრდასრულები. მაგრამ რთულია, რომ ადამიანებს, რომლებმაც საბჭოთა აზროვნების ყალიბები გამოიარეს, ზუსტად ისევე მოვთხოვოთ, როგორც მოეთხოვება ევროპელს, რომელსაც მთელი ცხოვრება კრიტიკულად აზროვნებას ასწავლიდნენ. თუკი ჩვენ რადიკალურად არ შევფერხდებით, დარწმუნებული ვარ, ნელ-ნელა გავიზრდებით. მაგრამ, პრობლემა ის არის, რომ დღევანდელი გეოპოლიტიკური მდგომარეობა არ გვაძლევს ნელ-ნელა გაზრდის საშუალებას. იმისათვის, რომ გადავრჩეთ, სწრაფი ნახტომებია საჭირო. 

- ერთ დეტალს დავაზუსტებ: როცა თქვით, რომ ევროპის ერთი მხარე მოგვწონს და მეორე მხარის მისაღებად დრო გვჭირდება, იმას გულისხმობთ, რომ ევროპაში მოგვწონს კეთილდღეობა, მაგრამ, ადამიანის, როგორც მთავარი ღირებულების, ბოლომდე მისაღებად მზად არ ვართ? 

- დიახ. თანაც, ევროპა ერთიანი სხეული ხომ არ არის. სხვადასხვა ქვეყნის ღირებულებები ზოგჯერ საკმაოდ  განსხვავებულია. 

- მაგრამ ვექტორი ხომ ერთია? 

- დიახ, ვექტორი ერთიანია. მაგრამ ეს ვექტორი, სინამდვილეში, ჩვენთვისაც არ არის უცხო. ევროპა დღეს სეკულარულია, მაგრამ ქრისტიანული ცივილიზაციის პირმშოა. ჩვენი არჩევანიც ხომ ეს იყო. ივანე ჯავახიშვილი განმარტავს, რომ საქართველომ გეოპოლიტიკური არჩევანიც გააკეთა, როცა ქრისტიანობა აირჩია - ანუ აირჩია დასავლეთი, ბიზანტია. ეს ტრადიცია ვიღაცას გუშინ არ მოუტანია - ბევრი აზიური ელემენტის მიუხედავად, ვექტორი დასავლეთისკენ გვქონდა. მაგრამ, ისევ იმას ვუბრუნდები, რომ თუკი ადამიანებს ელემენტარული კეთილდღეობა არ აქვთ, უჭირთ გლობალურ თემებზე ფიქრი.  

- ფსიქოლოგ გაგა ნიჟარაძის ერთი ციტატა მინდა, წაგიკითხოთ: „რამდენიმე ფართომასშტაბიან გამოკვლევაში საქართველოს კულტურული პროფილი ყველაზე „დასავლური“ იყო აზიურ ქვეყნებს შორის და ყველაზე „აღმოსავლური“ – ევროპულ ქვეყნებში.’’ გეთანხმებით, რომ მასლოუს პირამიდა უნივერსალურია - როცა გშია, ღირებულებებზე ვერ იფიქრებ - მაგრამ მიგაჩნიათ თუ არა, რომ ჩვენი ფესვების არაევროპულ ნაწილს, სინამდვილეში, თავისი როლი აქვს საქართველოს “დამუხრუჭებაში” ჩვენს ევროპულ გზაზე? 

- დღეს არაევროპულს რასაც დავარქმევთ, მასში აზიური კი არ უნდა ვიგულისხმოთ, არამედ - ჯერ ცარისტული და შემდეგ კომუნისტური. ჩვენი აზიური ნაწილი დევს, მაგალითად, “ვეფხისტყაოსანში”, რომელიც თავისი წყობით, იდეებით უფრო აზიური მწიგნობრობის ნიმუშია, ვიდრე ევროპულის. 

- რა თქმა უნდა, პოემას ტარიელის სახელი ჰქვია და ტარიელი აღმოსავლური ცნობიერების სახეა “ვეფხისტყაოსანში”. თუმცა, ავთანდილის ხაზი მთლიანად ევროპულია. 

- ზუსტად ამის თქმა მინდოდა: რამდენი ევროპული იდეაა ამ პოემაში?! ის, რომ ჩვენ ვართ ყველაზე ევროპული ქვეყანა აზიაში და ყველაზე აზიური ქვეყანა ევროპაში, სინამდვილეში, ჩვენი პრობლემა კი არ არის, პირიქით, დიდი მონაპოვარია. ევროპა ბევრი თვითმყოფადი კულტურის გაერთიანებაა და ჩვენ ამ ოჯახში შეგვიძლია ჩვენი განსაკუთრებულობა მივიტანოთ, თუნდაც, აზიური ელემენტებით. 

 

 

“იმას, რაც მართლა ტრადიციაა, პირველ რიგში, ის ადამიანები იცავენ, რომლებიც საკუთარ თავს ლიბერალებად მიიჩნევენ.”

 

 

- საქართველოში უცხოელებს სწორედ ის იზიდავთ, რომ აქ არის ყველაფერი - ევროპაც და აზიაც. ოღონდ, საქართველოს  მოსახლეობაც ორ მკაფიო სეგმენტად არის გაყოფილი: ტრადიციულ და მოდერნულ საზოგადოებად. პირველი ნაწილი ყველაფერი ძველის შესანარჩუნებლად იბრძვის, მეორე ნაწილი - ყველაფერი ძველის შეცვლას და ახლის დანერგვას ცდილობს. ამ ორი სეგმენტის თანაცხოვრება როგორ წარმოგიდგენიათ? 

- მე ვფიქრობ, რომ მათ შორის დაპირისპირება თავიდან ბოლომდე ხელოვნურია. შევეცდები, რომ ავხსნა. მაგალითად, საერთოდ არ ვფიქრობ, რომ მე ტრადიციული ცნობიერების ადამიანი არ ვარ და ტრადიციულ ღირებულებებს ვეწინააღმდეგები. ხშირად ის ადამიანები, რომლებიც ტრადიციების დამცველებად პოზიციონირებენ, ნამდვილ ტრადიციებზე საერთოდ არ ლაპარაკობენ. მაგალითად, ჩემთვის მეგობრობის ინსტიტუტი, ისეთი, როგორიც გვაქვს, ნამდვილი ტრადიციაა, ისევე, როგორც სტუმარმასპინძლობა, ღვინის კულტურა… იმას, რაც მართლა ტრადიციაა, პირველ რიგში, ის ადამიანები იცავენ, რომლებიც საკუთარ თავს ლიბერალებად მიიჩნევენ.

- მაგრამ იერარქიულობას რა ვუყოთ? ტრადიციულად მოაზროვნე ადამიანები ფიქრობენ, რომ ყველა სოციუმში იერარქია უნდა იყოს დაცული: მაგალითად,  ოჯახში მამა უნდა იყოს მთავარი, ქალი მამაკაცს უნდა დაექვემდებაროს, ასაკით უმცროსმა უფროსს უნდა დაუჯეროს… მოსახლეობის მოდერნული ნაწილისთვის კი თანასწორობაა მთავარი. 

- მამათა და შვილთა ბრძოლა მე-19 საუკუნიდან ძალიან კარგად ვიცით. მაგრამ ეს იერარქიულობა ყველგან შეიმჩნევა, ბევრ სამსახურშიც კი. მე ვფიქრობ, იერარქიულობა მხოლოდ და მხოლოდ თავდაცვის მექანიზმია - როდესაც გეშინია, რომ შენი უნარ-ჩვევებით, შენი აზროვნებით, ბევრი სხვადასხვა თვისებით ვერ გაუძლებ კონკურენციას. ამიტომ ირჩევ მითითებას ასაკზე ან სქესზე. იერარქიულობას თავს მხოლოდ იმისთვის აფარებენ, რომ არაკონკურენტულმა ადამიანებმა თავისი ადგილი არ დაკარგონ საზოგადოებაში, რომელიც ვითარდება.

- მაგალითად, ოჯახშიც? ქალებზე ძალადობა, ქალების გახშირებული მკვლელობა ქმრის ან პარტნიორის მიერ, იმით ხომ არ არის გამოწვეული, რომ ქალი იბრძვის თავისი უფლებისთვის - იყოს რეალიზებული;  მამაკაცების ნაწილისთვის კი ეს აბსოლუტურად მიუღებელია?

- დიახ, გეთანხმებით. დარწმუნებული ვარ, რომ რაც უფრო მეტი განათლებული, წარმატებული, რეალიზებული ქალი გვეყოლება საზოგადოებაში, მით უფრო ძლიერი ქვეყანა და საზოგადოება ვიქნებით. 

- ამ ტრადიციულ ოჯახებს რა ვუყოთ?

- ტრადიციულობა არ მგონია გადამწყვეტი. ჩემი დაკვირვებით, როდესაც მამაკაცი ხედავს, რომ მის გვერდით მდგომი ქალი აზროვნებს და მასზე ფინანსურად დამოკიდებული არ არის, ორი არჩევანი რჩება: თვითონაც განვითარდეს და ურთიერთობა ასე შეინარჩუნოს; ან უხეშ ძალას მიმართოს. 

- ჰოდა, ამას ვკითხულობ: საზოგადოების ერთი ნაწილი ჯერ კიდევ არ არის მზად, რომ სათანადოდ განვითარდეს და მეორე ნაწილი უკვე განვითარდა; როგორ წარმოგიდგენიათ, ესენი, ბოლოს და ბოლოს, აღიარებენ ერთმანეთს და თანაცხოვრებას ისწავლიან? თუ, დროთა განმავლობაში, ერთი რომელიმე სეგმენტი მეორეს შეავიწროებს?

- თუკი ჩვენ არჩევანად ვტოვებთ იმას, რომ ერთმა სეგმენტმა მეორე შეავიწროოს, ეს ყველაზე ცუდი სცენარია, რაც შეიძლება ამ ქვეყანაში განვითარდეს. ჩემი აზრით, თუ ვინმეს ცუდი უნდა საქართველოსთვის, ხელს შეუწყობს ამ ორი სეგმენტის დაპირისპირებას. დაპირისპირების ძალიან ცუდი ისტორიები უკვე გვაქვს და იმედია, მომავალში აღარ გავიმეორებთ. მთელ მსოფლიოში ასე ხდება და საქართველოშიც ასე მოხდება: დროის სვლასთან ერთად, ადამიანები კიდევ უფრო უკეთესად სწავლობენ თანაცხოვრებას და კიდევ უფრო მეტ საერთოს პოულობენ.

 

- ჩვენ გვახსოვს ცხარე საჯარო კამათი იმის შესახებ, უნდა წაიკითხონ თუ არა ქართველმა ბავშვებმა „ჰარი პოტერი“; ასევე, დიდ მღელვარებას იწვევდა ახალი პირადობის მოწმობა. მაშინდელი დაპირისპირება დღეს სასაცილოდ გამოიყურება. თქვენ გაქვთ რწმენა, რომ ეს ეტაპი ნამდვილად გავიარეთ და ხვალ ან ზეგ  ამგვარ სასაცილო მდგომარეობაში აღარ  აღმოვჩნდებით? 

- ერთხელ ერთ ძალიან ჭკვიან კაცს ვუყვებოდი საქართველოს განვითარების შესახებ და მითხრა: არასოდეს არ იფიქრო, რომ განვითარება შეუქცევადი პროცესიაო. 

- ზუსტად ამიტომ ვიკითხე.

- ის, რომ განვვითარდით და რაღაცას მივაღწიეთ, ერთი წამით მოდუნების საშუალებას არ გვაძლევს. ერთ ღამეში შეიძლება ყველაფერი შეიცვალოს, როგორც ეს ირანში მოხდა. თუკი საზოგადოება თავის თავზე მუშაობას და განვითარებას შეწყვეტს, ათი წლის მერე, შეიძლება, იმის უფლებაც არ გვქონდეს, რომ მამაკაცი და ქალი ოთახში დასხდნენ და ერთმა მეორეს ინტერვიუ ჩამოართვას - ყველაზე ცუდ სცენარს ვამბობ.

- მაშინ, დიმიტრი უზნაძის ციტატას შეგახსენებთ: “ქართველებს არ გააჩნიათ დაჟინებითი მისწრაფება დასახული მიზნის განხორციელებისკენ... აქტიური ხასიათი და ძლიერი ნება – აი, რა აკლია ქართველობას.”  უზნაძე ფიქრობდა, რომ სწორი საქმის კეთებას ენერგიულად, შთაგონებით ვიწყებთ და სწრაფად ვიფიტებით. 

- ჩემი საყვარელი ციტატაა. 

- ჩვენს იმპულსურ ეროვნულ ხასიათში სამომავლოდ საფრთხეს მეტს ხედავთ, თუ შესაძლებლობას?  

- ჩემი დაკვირვებით, ჩვენი პრობლემა ის არის, რომ საოცარი თავგანწირვის, გენიალური ქმედებების ჩადენის პოტენციალი გვაქვს კონკრეტულ მომენტებში, რომლებიც ისტორიას რჩება. მაგრამ, თუკი მიზნის მისაღწევად გეგმაზომიერი მუშაობაა საჭირო, ამ მიზანს თითქმის ვერასდროს ვაღწევთ. სულ ამას ვამბობ: იმიტომ გადავრჩით, რომ თავგანწირვა შეგვეძლო, და იმიტომ ვართ ჯერ კიდევ განვითარების ამ ეტაპზე, რომ სისტემური მუშაობა გვიჭირს. მაგრამ, ბოლო პერიოდში, წარმოდგენა მეცვლება - მე მგონი, მიზანმიმართული მუშაობაც შეგვიძლია. ჩემი წარმოდგენის ცვლილებას, რაც არ უნდა უცნაური იყოს, სპორტს ვუკავშირებ. სპორტსმენის საქმიანობაზე დროის მოკლე მონაკვეთში შეიძლება დაკვირვება. რამდენი სპორტსმენი გვახსოვს ქართველებს, რომლებმაც ფურორი მოახდინეს, მთელი მსოფლიო გააოცეს და მერე, როცა რუტინა, ვარჯიში, რეჟიმის დაცვა იყო საჭირო მიღწეულის შესანარჩუნებლად,  ეს ვეღარ შეძლეს. ამ ბოლო პერიოდში, ფეხბურთის ნაკრების მაგალითზეც და ინდივიდუალური სპორტსმენების მაგალითზეც ვფიქრობ, რომ, თურმე, ქართველებსაც შეგვიძლია, საქმე რუტინულად, მიზანდასახულად, რეჟიმის დაცვით ვაკეთოთ და სტრატეგიაც წინასწარ დავგეგმოთ. ჩვენი უნიკალური თვითმყოფადობა არ გამორიცხავს, რომ ქუჩები სუფთა გვქონდეს და კანონს პატივს ვცემდეთ. 

 

 

“ჩემი მთავარი ძალა არის ჩემს გონებაში.”

 

 

- იმისთვის, რომ განვვითარდეთ, სულ მცირე, გვჭირდება დისკუსია იმ თემებზე, რომლებზეც ჯერ ბოლომდე ჩამოყალიბებული არ არის საზოგადოება - პოლიტიკური თემები იქნება, ეკონომიკური თუ ღირებულებითი. გეგულებათ თუ არა დღეს საქართველოში კარგი სადისკუსიო პლატფორმები?

- ისეთი პლატფორმა, როგორსაც თქვენ გულისხმობთ, არ მეგულება. მაგრამ ჩემი პირადი მოსაზრება ის არის, რომ შინაარსობრივი კამათი თემებზე, რომლებიც საზოგადოების ფართო ფენებს ეხება, - საერთოდ უსარგებლოა. 

- რატომ? 

- სამეგობრო წრეში ხშირად გვაქვს შინაარსობრივი დისკუსიები, მაგრამ ჩვენი დისკუსიები რომ მოისმინოს და გაიგოს რომელიმე, ვთქვათ, ზეინკალმა, მან გარკვეული დრო უნდა დახარჯოს ამ საკითხების შესასწავლად. ეს არარაციონალურია. მაგალითად, მე არ ვარ რაციონალური ადამიანი, რადგან იმ დროს, რასაც ჩემს პროფესიულ განვითარებას უნდა ვუთმობდე, რომ უფრო მეტი შემოსავალი მივიღო, ვუთმობ ისტორიას, გეოპოლიტიკას, ეკონომიკას, სოციალურ მეცნიერებებს.

- პროფესია არასწორად ხომ არ აირჩიეთ? 

- პროფესიაზე არ ვლაპარაკობ, ინტერესის სფეროებზე გიყვებით.

- რატომ არ შეიძლებოდა, რომ თქვენი ინტერესის სფეროებიდან რომელიმე თქვენი პროფესია გამხდარიყო?

- რაც ჩამოგითვალეთ, ყველაფერი მაინტერესებს და ყველაფერი პროფესია ვერ იქნება. სამაგიეროდ, თუ ამდენ დროს ხარჯავ, ეს გაძლევს ფუფუნებას, რომ შინაარსობრივ დებატებში მიხვდე, რომელი მხარეა მართალი. მაგრამ ეს დრო და რესურსი, სინამდვილეში, ჩემს პროფესიულ განვითარებას დავაკელი. 

- ცოტა საკამათო თემაა.

- ჩემი აზრით, ეს არის მთავარი თემა და მთავარი პრობლემა. 

- ვისი მთავარი პრობლემაა?

- საზოგადოების პრობლემაა. სოფლის მეურნეობის მაგალითზე გეტყვით. წარმოვიდგინოთ, რომ  ორი პოლიტიკოსი ერთმანეთის პირისპირ ზის და ორივე თანხმდება, რომ სოფლის მეურნეობა სავალალო მდგომარეობაშია. ერთი ამბობს, რომ საჭიროა გლეხი სოფელს დაუბრუნდეს, სოფელში ბევრი ადამიანი ცხოვრობდეს და სახელმწიფომ მოახდინოს სუბსიდირება, ანუ ფული მისცეს ამ ადამიანებს. მეორე პოლიტიკოსი ამბობს, რომ, პირიქით, სოფელში რაც შეიძლება ცოტა ადამიანი უნდა ცხოვრობდეს, თუ სოფლის მეურნეობის განვითარება გვინდა; და მათთვის, ვინც სოფელში დარჩება, საჭიროა არა ფულის, არამედ ცოდნის მიცემა. 

- რატომ არის ეს გაუგებარი? მე მგონი, სრულიად გასაგებია. 

- შეიძლება, კამათის თემა გასაგებია, მაგრამ რომ მიხვდე, რომელ მხარეს ეთანხმები, ის მაინც უნდა იცოდე, სხვა ქვეყნებში რა ხდება, სოფლის მეურნეობის განვითარების მხრივ. იმისათვის, რომ დისკუსიები შედეგიანი იყოს, მას უნდა ჰყავდეს მომზადებული საზოგადოება. და საზოგადოების მომზადება უნდა დაიწყოს სკოლაში, სადაც ბავშვს კრიტიკულ აზროვნებას მიაჩვევენ, განვითარების მწყობრ ეტაპებს გაატარებენ.  

- გასაგებია. საუბრის ბოლოს, მინდა, გკითხოთ: რამდენადაც გიცნობთ, თქვენს ცოდნას ყველას ხალისით უზიარებთ. ეს გულუხვი გაზიარება პროფესიული ჩვევაა, თუ თქვენი ხასიათის ნაწილია? 

- პროფესიული ჩვევა, მგონი, პირიქით არის, რომ ჰონორარის გარეშე  არ გასცე ინფორმაცია - იურისტები ასე იქცევიან. ალბათ, უფრო ხასიათის თვისებაა. დასაწყისშიც აღვნიშნე, რომ ჩემი ცოდნის გაზიარებით, სინამდვილეში, მადლობას ვუხდი იმ ადამიანებს, რომლებმაც, თავის დროზე, მე გამიზიარეს ცოდნა და ამით გაზრდაში დამეხმარნენ. ახლა მე თვითონ ვარ კმაყოფილი, როცა სხვა ადამიანებს ცოდნას ვუზიარებ.

- გქონიათ თუ არა შემთხვევა, რომ ადამიანისთვის ისეთი ან იმდენი სიკეთე გაგიკეთებიათ, რის მისაღებადაც ის მზად არ ყოფილა? 

- ასეთი შემთხვევა არ მახსენდება. მქონია ცდუნება, მეფიქრა, რომ ეს ადამიანი არ იყო ღირსი… მაგრამ, საბოლოო ჯამში, მაგ აზრზე არასდროს დავრჩენილვარ. მარტო იმიტომ არ უნდა აკეთო კარგი საქმე, რომ ვიღაცამ დაგიფასოს. თუკი ასე დაიწყებ ფიქრს, სიკეთის კეთება კი არა, ნაცვალგება გამოდის.  

- როგორ ფიქრობთ, პირადად თქვენი ძალა რაშია?

- ჩემი მთავარი ძალა არის ჩემს გონებაში და გონების კონკრეტულ თვისებაში, რომ მზად ვარ, ყველანაირ იდეას მოვუსმინო, მერე ამ იდეებზე ვიფიქრო, ჩემს თავს ვეკამათო და ამის შემდეგ მივიღო გადაწყვეტილება. 

- რომელია სიტყვა, რომელიც მთელი თქვენი ცხოვრების მეგზურად გამოდგება?

- თავისუფლება. ჩემი აზრით, საუკეთესო ქართული სიტყვაა. 

- დიდი მადლობა საინტერესო საუბრისთვის. ინტერვიუს დავასრულებთ თქვენი კომენტარით ცნობილი ადამიანების ორ გამონათქვამზე. პირველი ციტატის ავტორია ირლანდიელი დრამატურგი ჯორჯ ბერნარდ შოუ (1856-1950): „სადაც ნება არ არის, არც გზაა.“

- აბსოლუტურად ვეთანხმები. ჩვენი გადაწყვეტილებები, ჩვენი განზრახულობები და სურვილები ქმნიან იმ გზას, რომელზეც ჩვენ გვინდა, რომ ვიაროთ. გზები ავტომატურად არ ჩნდება, ჩვენ მათ საკუთარი აზროვნებით და ქმედებით ვაგებთ. 

- ქვეყნის ცხოვრების გზაც ნებას უკავშირდება? 

- ისეთი ქვეყნისთვის, როგორიც საქართველოა, გზას ხშირად გეოპოლიტიკური გარემოებები ხერგავს. ერთხელ გელა ჩარკვიანმა მითხრა: “ყოველთვის იყავი მზად - არ იცი, გზა როდის გაიხსნება.” თუ მზად არ იქნები, როცა გზა გაიხსნება, ეს შანსი სამუდამოდ გაშვებული შეიძლება აღმოჩნდეს. გეოპოლიტიკური გარემოებები გზას რომც გვიხერგავდეს, ყოველთვის უნდა გვქონდეს ნება, რომ, როგორც კი გზა გამოჩნდება, ამ გზაზე გავიდეთ. 

- მეორე ციტატა ეკუთვნის ფრანგ მწერალს, ნობელის პრემიის ლაურეატს ლიტერატურის დარგში - ანდრე ჟიდს (1869-1951): „ერთი დილემა მაღელვებს: მორალური ვიყო, თუ გულწრფელი?“ 

- ეს ყველაზე სერიოზული დილემაა. ახლა ასოციაციურად გალაქტიონის სტრიქონი გამახსენდა: “სძინავთ ბნელ ხვეულებში გამოუცნობ ქიმერებს”. ხშირად გულწრფელობა გონების გადაწყვეტილება კი არ არის, არამედ, ჩვენი ქვეცნობიერის გამოძახილია, რომელიც მორალთან შეიძლება წინააღმდეგობაში მოვიდეს. თვითონ მორალი საკამათო თემაა, მაგრამ ამ რთულ დილემას ჩემს თავთან ასე გადავწყვეტდი: “იყავი როგორც მორალური, ასევე, გულწრფელი!” 
 

ფოტომასალა: ირაკლი გედენიძე